সংযুক্ত ও যৌগিক কোণের ত্রিকোণমিতিক অনুপাত
Trigonometric ratio of connected and composite angles
barcode
এ অধ্যায়ের পাঠ্যসূচী
সংযুক্ত ও যৌগিক কোণের ত্রিকোণমিতিক অনুপাত
Trigonometric ratio of combined and composite angles
এ অধ্যায়ের মূল আলোচ্য বিষয় সংযুক্ত ও যৌগিক কোণের ত্রিকোণমিতিক অনুপাতের গুণফল হতে যোগফল অথবা বিয়োগফলে রূপান্তর এবং যোগফল ও বিয়োগফলকে গুণফলে প্রকাশ করা।
যেমনঃ \(\sin{(A+B)}+\sin{(A-B)}=2\sin{A}\cos{B},\) \(\cos{(A-B)}-\cos{(A+B)}=2\sin{A}\sin{B},\) \(\tan{(A+B)}+\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2A}+\cos{2B}},\) \(\sin{C}+\sin{D}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}},\) \(\cos{D}-\cos{C}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}, ......\) ইত্যাদি।
\(\sin{(A+B)}+\sin{(A-B)}=2\sin{A}\cos{B}\)
\(A\) ও \(B\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \((A+B)\lt90^{o}\) ও \(A\gt B\)
\(\sin{(A+B)}+\sin{(A-B)}=2\sin{A}\cos{B}\)

প্রমাণঃ
আমরা জানি,
\(\sin{(A+B)}=\sin{A}\cos{B}+\cos{A}\sin{B} ........(1)\)
\(\sin{(A-B)}=\sin{A}\cos{B}-\cos{A}\sin{B} ........(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) যোগ করে,
\(\sin{(A+B)}+\sin{(A-B)}=\sin{A}\cos{B}+\cos{A}\sin{B}+\sin{A}\cos{B}-\cos{A}\sin{B}\)
\(\therefore \sin{(A+B)}+\sin{(A-B)}=2\sin{A}\cos{B}\)
\(\sin{(A+B)}+\sin{(A-B)}=2\sin{A}\cos{B}\)
\(\sin{(A+B)}-\sin{(A-B)}=2\cos{A}\sin{B}\)
\(A\) ও \(B\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \((A+B)\lt90^{o}\) ও \(A\gt B\)
\(\sin{(A+B)}-\sin{(A-B)}=2\cos{A}\sin{B}\)

প্রমাণঃ
আমরা জানি,
\(\sin{(A+B)}=\sin{A}\cos{B}+\cos{A}\sin{B} ........(1)\)
\(\sin{(A-B)}=\sin{A}\cos{B}-\cos{A}\sin{B} ........(2)\)
\((1)\) হতে \((2)\) বিয়োগ করে,
\(\sin{(A+B)}-\sin{(A-B)}=\sin{A}\cos{B}+\cos{A}\sin{B}-\sin{A}\cos{B}+\cos{A}\sin{B}\)
\(\therefore \sin{(A+B)}-\sin{(A-B)}=2\cos{A}\sin{B}\)
\(\sin{(A+B)}-\sin{(A-B)}=2\cos{A}\sin{B}\)
\(\cos{(A-B)}+\cos{(A+B)}=2\cos{A}\cos{B}\)
\(A\) ও \(B\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \((A+B)\lt90^{o}\) ও \(A\gt B\)
\(\cos{(A-B)}+\cos{(A+B)}=2\cos{A}\cos{B}\)

প্রমাণঃ
আমরা জানি,
\(\cos{(A+B)}=\cos{A}\cos{B}-\sin{A}\sin{B} ........(1)\)
\(\cos{(A-B)}=\cos{A}\cos{B}+\sin{A}\sin{B} ........(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) যোগ করে,
\(\cos{(A+B)}+\cos{(A-B)}=\cos{A}\cos{B}-\sin{A}\sin{B}+\cos{A}\cos{B}+\sin{A}\sin{B}\)
\(\therefore \cos{(A-B)}+\cos{(A+B)}=2\cos{A}\cos{B}\)
\(\cos{(A-B)}+\cos{(A+B)}=2\cos{A}\cos{B}\)
\(\cos{(A-B)}-\cos{(A+B)}=2\sin{A}\sin{B}\)
\(A\) ও \(B\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \((A+B)\lt90^{o}\) ও \(A\gt B\)
\(\cos{(A-B)}-\cos{(A+B)}=2\sin{A}\sin{B}\)

প্রমাণঃ
আমরা জানি,
\(\cos{(A+B)}=\cos{A}\cos{B}-\sin{A}\sin{B} ........(1)\)
\(\cos{(A-B)}=\cos{A}\cos{B}+\sin{A}\sin{B} ........(2)\)
\((2)\) হতে \((1)\) বিয়োগ করে,
\(\cos{(A-B)}-\cos{(A+B)}=\cos{A}\cos{B}+\sin{A}\sin{B}-\cos{A}\cos{B}+\sin{A}\sin{B}\)
\(\therefore \cos{(A-B)}-\cos{(A+B)}=2\sin{A}\sin{B}\)
\(\cos{(A-B)}-\cos{(A+B)}=2\sin{A}\sin{B}\)
\(\tan{(A+B)}+\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)
\(A\) ও \(B\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \((A+B)\lt90^{o}\) ও \(A\gt B\)
\(\tan{(A+B)}+\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)

প্রমাণঃ
লেখা যায়,
\(\tan{(A+B)}+\tan{(A-B)}=\frac{\sin{(A+B)}}{\cos{(A+B)}}+\frac{\sin{(A-B)}}{\cos{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A+B)}\cos{(A-B)}+\cos{(A+B)}\sin{(A-B)}}{\cos{(A+B)}\cos{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A+B+A-B)}}{\cos^2{A}-\sin^2{B}}\) ➜ \(\because \sin{A}\cos{B}+\cos{A}\sin{B}=\sin{(A+B)}\)
এবং \(\cos{(A+B)}\cos{(A-B)}=\cos^2{A}-\sin^2{B}\)

\(=\frac{\sin{2A}}{\cos^2{A}-\sin^2{B}}\)
\(=\frac{2\sin{2A}}{2\cos^2{A}-2\sin^2{B}}\) ➜ লব ও হরকে \(2\) দ্বারা গুণ করে।

\(=\frac{2\sin{2A}}{1+\cos{2A}-(1-\cos{2B})}\) ➜ \(\because 2\cos^2{P}=1+\cos{2P}\)
এবং \(2\sin^2{P}=1-\cos{2P}\)

\(=\frac{2\sin{2A}}{1+\cos{2A}-1+\cos{2B}}\)
\(=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)
\(\therefore \tan{(A+B)}+\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)

\(\tan{(A+B)}+\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)
\(\tan{(A+B)}-\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)
\(A\) ও \(B\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \((A+B)\lt90^{o}\) ও \(A\gt B\)
\(\tan{(A+B)}-\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)

প্রমাণঃ
লেখা যায়,
\(\tan{(A+B)}-\tan{(A-B)}=\frac{\sin{(A+B)}}{\cos{(A+B)}}-\frac{\sin{(A-B)}}{\cos{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A+B)}\cos{(A-B)}-\cos{(A+B)}\sin{(A-B)}}{\cos{(A+B)}\cos{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A+B-A+B)}}{\cos^2{A}-\sin^2{B}}\) ➜ \(\because \sin{A}\cos{B}-\cos{A}\sin{B}=\sin{(A-B)}\)
এবং \(\cos{(A+B)}\cos{(A-B)}=\cos^2{A}-\sin^2{B}\)

\(=\frac{\sin{2B}}{\cos^2{A}-\sin^2{B}}\)
\(=\frac{2\sin{2B}}{2\cos^2{A}-2\sin^2{B}}\) ➜ লব ও হরকে \(2\) দ্বারা গুণ করে।

\(=\frac{2\sin{2B}}{1+\cos{2A}-(1-\cos{2B})}\) ➜ \(\because 2\cos^2{P}=1+\cos{2P}\)
এবং \(2\sin^2{P}=1-\cos{2P}\)

\(=\frac{2\sin{2B}}{1+\cos{2A}-1+\cos{2B}}\)
\(=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)
\(\therefore \tan{(A+B)}-\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)

\(\tan{(A+B)}-\tan{(A-B)}=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}+\cos{2B}}\)
\(\cot{(A+B)}+\cot{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2B}-\cos{2A}}\)
\(A\) ও \(B\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \((A+B)\lt90^{o}\) ও \(A\gt B\)
\(\cot{(A+B)}+\cot{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2B}-\cos{2A}}\)

প্রমাণঃ
লেখা যায়,
\(\cot{(A+B)}+\cot{(A-B)}=\frac{\cos{(A+B)}}{\sin{(A+B)}}+\frac{\cos{(A-B)}}{\sin{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A-B)}\cos{(A+B)}+\cos{(A-B)}\sin{(A+B)}}{\sin{(A+B)}\sin{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A+B)}\cos{(A-B)}+\cos{(A+B)}\sin{(A-B)}}{\sin{(A+B)}\sin{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A+B+A-B)}}{\sin^2{A}-\sin^2{B}}\) ➜ \(\because \sin{A}\cos{B}+\cos{A}\sin{B}=\sin{(A+B)}\)
এবং \(\sin{(A+B)}\sin{(A-B)}=\sin^2{A}-\sin^2{B}\)

\(=\frac{\sin{2A}}{\sin^2{A}-\sin^2{B}}\)
\(=\frac{2\sin{2A}}{2\sin^2{A}-2\sin^2{B}}\) ➜ লব ও হরকে \(2\) দ্বারা গুণ করে।

\(=\frac{2\sin{2A}}{1-\cos{2A}-(1-\cos{2B})}\) ➜ \(\because 2\sin^2{P}=1-\cos{2P}\)

\(=\frac{2\sin{2A}}{1-\cos{2A}-1+\cos{2B}}\)
\(=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2B}-\cos{2A}}\)
\(\therefore \cot{(A+B)}+\cot{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2B}-\cos{2A}}\)

\(\cot{(A+B)}+\cot{(A-B)}=\frac{2\sin{2A}}{\cos{2B}-\cos{2A}}\)
\(\cot{(A+B)}-\cot{(A-B)}=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}-\cos{2B}}\)
\(A\) ও \(B\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \((A+B)\lt90^{o}\) ও \(A\gt B\)
\(\cot{(A+B)}-\cot{(A-B)}=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}-\cos{2B}}\)

প্রমাণঃ
লেখা যায়,
\(\cot{(A+B)}-\cot{(A-B)}=\frac{\cos{(A+B)}}{\sin{(A+B)}}-\frac{\cos{(A-B)}}{\sin{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A-B)}\cos{(A+B)}-\cos{(A-B)}\sin{(A+B)}}{\sin{(A+B)}\sin{(A-B)}}\)
\(=\frac{\sin{(A-B-A-B)}}{\sin^2{A}-\sin^2{B}}\) ➜ \(\because \sin{A}\cos{B}-\cos{A}\sin{B}=\sin{(A-B)}\)
এবং \(\sin{(A+B)}\sin{(A-B)}=\sin^2{A}-\sin^2{B}\)

\(=\frac{\sin{(-2B)}}{\sin^2{A}-\sin^2{B}}\)
\(=\frac{-\sin{(2B)}}{\sin^2{A}-\sin^2{B}}\) ➜ \(\because \sin{(-\theta)}=-\sin{\theta}\)

\(=\frac{-2\sin{2B}}{2\sin^2{A}-2\sin^2{B}}\) ➜ লব ও হরকে \(2\) দ্বারা গুণ করে।

\(=\frac{-2\sin{2B}}{1-\cos{2A}-(1-\cos{2B})}\) ➜ \(\because 2\sin^2{P}=1-\cos{2P}\)

\(=\frac{-2\sin{2B}}{1-\cos{2A}-1+\cos{2B}}\)
\(=\frac{-2\sin{2B}}{-(\cos{2A}-\cos{2B})}\)
\(=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}-\cos{2B}}\)
\(\therefore \cot{(A+B)}-\cot{(A-B)}=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}-\cos{2B}}\)

\(\cot{(A+B)}-\cot{(A-B)}=\frac{2\sin{2B}}{\cos{2A}-\cos{2B}}\)
\(\sin{C}+\sin{D}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}}\)
\(C\) ও \(D\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \(\frac{(C+D)}{2}\lt90^{o}\) ও \(C\gt D\)
\(\sin{C}+\sin{D}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}}\)

প্রমাণঃ
আমরা জানি,
\(\sin{(A+B)}+\sin{(A-B)}=2\sin{A}\cos{B} ......(1)\)
ধরি,
\(A+B=C ......(2)\)
\(A-B=D ......(3)\)
\((2)\) ও \((3)\) যোগ করে,
\(A+B+A-B=C+D\)
\(\Rightarrow 2A=C+D\)
\(\therefore A=\frac{C+D}{2}\)
আবার, \((2)\) হতে \((3)\) বিয়োগ করে,
\(A+B-A+B=C-D\)
\(\Rightarrow 2B=C-D\)
\(\therefore B=\frac{C-D}{2}\)
এখন, \((1)\) হতে,
\(\sin{C}+\sin{D}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}}\) ➜ \(\because A+B=C\)
\(A-B=D\)
\(A=\frac{C+D}{2}\)
এবং \(B=\frac{C-D}{2}\)

\(\sin{C}+\sin{D}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}}\)
\(\sin{C}-\sin{D}=2\cos{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}\)
\(C\) ও \(D\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \(\frac{(C+D)}{2}\lt90^{o}\) ও \(C\gt D\)
\(\sin{C}-\sin{D}=2\cos{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}\)

প্রমাণঃ
আমরা জানি,
\(\sin{(A+B)}-\sin{(A-B)}=2\cos{A}\sin{B} ......(1)\)
ধরি,
\(A+B=C ......(2)\)
\(A-B=D ......(3)\)
\((2)\) ও \((3)\) যোগ করে,
\(A+B+A-B=C+D\)
\(\Rightarrow 2A=C+D\)
\(\therefore A=\frac{C+D}{2}\)
আবার, \((2)\) হতে \((3)\) বিয়োগ করে,
\(A+B-A+B=C-D\)
\(\Rightarrow 2B=C-D\)
\(\therefore B=\frac{C-D}{2}\)
এখন, \((1)\) হতে,
\(\sin{C}-\sin{D}=2\cos{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}\) ➜ \(\because A+B=C\)
\(A-B=D\)
\(A=\frac{C+D}{2}\)
এবং \(B=\frac{C-D}{2}\)

\(\sin{C}-\sin{D}=2\cos{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}\)
\(\cos{D}+\cos{C}=2\cos{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}}\)
\(C\) ও \(D\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \(\frac{(C+D)}{2}\lt90^{o}\) ও \(C\gt D\)
\(\cos{D}+\cos{C}=2\cos{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}}\)

প্রমাণঃ
আমরা জানি,
\(\cos{(A-B)}+\cos{(A+B)}=2\cos{A}\cos{B} ......(1)\)
ধরি,
\(A+B=C ......(2)\)
\(A-B=D ......(3)\)
\((2)\) ও \((3)\) যোগ করে,
\(A+B+A-B=C+D\)
\(\Rightarrow 2A=C+D\)
\(\therefore A=\frac{C+D}{2}\)
আবার, \((2)\) হতে \((3)\) বিয়োগ করে,
\(A+B-A+B=C-D\)
\(\Rightarrow 2B=C-D\)
\(\therefore B=\frac{C-D}{2}\)
এখন, \((1)\) হতে,
\(\cos{D}+\cos{C}=2\cos{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}}\) ➜ \(\because A+B=C\)
\(A-B=D\)
\(A=\frac{C+D}{2}\)
এবং \(B=\frac{C-D}{2}\)

\(\cos{D}+\cos{C}=2\cos{\frac{C+D}{2}}\cos{\frac{C-D}{2}}\)
\(\cos{D}-\cos{C}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}\)
\(C\) ও \(D\) ধনাত্মক সূক্ষ্ণকোণ এবং \(\frac{(C+D)}{2}\lt90^{o}\) ও \(C\gt D\)
\(\cos{D}-\cos{C}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}\)

প্রমাণঃ
আমরা জানি,
\(\cos{(A-B)}-\cos{(A+B)}=2\sin{A}\sin{B} ......(1)\)
ধরি,
\(A+B=C ......(2)\)
\(A-B=D ......(3)\)
\((2)\) ও \((3)\) যোগ করে,
\(A+B+A-B=C+D\)
\(\Rightarrow 2A=C+D\)
\(\therefore A=\frac{C+D}{2}\)
আবার, \((2)\) হতে \((3)\) বিয়োগ করে,
\(A+B-A+B=C-D\)
\(\Rightarrow 2B=C-D\)
\(\therefore B=\frac{C-D}{2}\)
এখন, \((1)\) হতে,
\(\cos{D}-\cos{C}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}\) ➜ \(\because A+B=C\)
\(A-B=D\)
\(A=\frac{C+D}{2}\)
এবং \(B=\frac{C-D}{2}\)

\(\cos{D}-\cos{C}=2\sin{\frac{C+D}{2}}\sin{\frac{C-D}{2}}\)
উদাহরণসমুহ
\(Ex.1.\) প্রমাণ কর যে, \(\tan{20^{o}}\tan{40^{o}}\tan{80^{o}}=\sqrt{3}\)
রাঃ ২০১০; কুঃ২০০৯; বঃ২০০৭,২০০৩; চঃ২০১৯,২০০৬; ঢাঃ২০১৭; বুটেক্সঃ২০১১-১২।

\(Ex.2.\) যদি \(a\cos{\alpha}+b\sin{\alpha}=a\cos{\beta}+b\sin{\beta}\) হয় তবে প্রমাণ কর যে, \(\cos^2{\left(\frac{\alpha+\beta}{2}\right)}-\sin^2{\left(\frac{\alpha+\beta}{2}\right)}=\frac{a^2-b^2}{a^2+b^2}\)
কুঃ২০০৮; সিঃ২০০৩।

\(Ex.3.\) \(\sin{\alpha}+\sin{\beta}=a\) এবং \(\cos{\alpha}+\cos{\beta}=b\) হলে, প্রমাণ কর যে, \(\cos{(\alpha+\beta)}=\frac{b^2-a^2}{b^2+a^2}\)
সিঃ২০১৬,২০১১,২০০১; কুঃ২০১৪; রাঃ২০০৮,২০০৩; কুয়েটঃ২০১১-২০১২,২০০৯-২০১০।

\(Ex.4.\) \(\sin{\alpha}+\sin{\beta}=a\) এবং \(\cos{\alpha}+\cos{\beta}=b\) হলে, প্রমাণ কর যে, \(\cos^2{\left(\frac{\alpha+\beta}{2}\right)}-\sin^2{\left(\frac{\alpha+\beta}{2}\right)}=\frac{b^2-a^2}{b^2+a^2}\)
সিঃ ২০০৩।

\(Ex.5.\) \(\sin{x}+\sin{y}=a\) এবং \(\cos{x}+\cos{y}=b\) হলে, \(\cos{(x+y)}\) এর মান নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{b^2-a^2}{b^2+a^2}\)
কুঃ ২০১৭।

\(Ex.6.\) যদি \(\sin{x}+\sin{y}=a\) এবং \(\cos{x}+\cos{y}=b\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(\sin{\frac{1}{2}(x-y)}=\pm\frac{1}{2}\sqrt{4-a^2-b^2}\)
কুঃ ২০১৯; বঃ ২০১৭।

\(Ex.7.\) যদি \(\alpha+\beta=\theta\) এবং \(\cos{\alpha}=k\cos{\beta}\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(\tan{\frac{1}{2}(\alpha-\beta)}=\frac{1-k}{1+k}\cot{\frac{\theta}{2}}\)

\(Ex.8.\) প্রমাণ কর যে, \(\sin{10^{o}}\sin{50^{o}}\sin{70^{o}}=\frac{1}{8}\)

Read Example
Q.1-এর সংক্ষিপ্ত প্রশ্নসমূহ
প্রমাণ কর
\(Q.1.(i)\) \(\cos{40^{o}}+\cos{80^{o}}+\cos{160^{o}}=0\)

প্রমাণ কর
\(Q.1.(ii)\) \(\sin{50^{o}}-\sin{70^{o}}+\sin{10^{o}}=0\)

\(Q.1.(iii)\) \(\cos{(60^{o}-\theta)}+\cos{(60^{o}+\theta)}-\cos{\theta}=0\)

\(Q.1.(iv)\) \(\sin{\theta}+\sin{(120^{o}+\theta)}+\sin{(240^{o}+\theta)}=0\)
ঢাঃ ২০১২ ।

\(Q.1.(v)\) \(\cos{20^{o}}+\cos{100^{o}}+\cos{140^{o}}=0\)

\(Q.1.(vi)\) \(\sin{5^{o}}+\sin{125^{o}}+\sin{245^{o}}=0\)

\(Q.1.(vii)\) \(\cos{70^{o}}-\cos{10^{o}}+\sin{40^{o}}=0\)

\(Q.1.(viii)\) \(\cos{\theta}+\cos{(120^{o}-\theta)}+\cos{(120^{o}+\theta)}=0\)

\(Q.1.(ix)\) \(\cos{(120^{o}+\theta)}+\cos{(240^{o}+\theta)}+\cos{\theta}=0\)

\(Q.1.(x)\) \(\sin{A}+\sin{(A+120^{o})}+\sin{(A-120^{o})}=0\)

\(Q.1.(xi)\) \(\cos{A}+\cos{(120^{o}-A)}+\cos{(120^{o}+A)}=0\)

\(Q.1.(xii)\) \(\sin{(60^{o}-\theta)}-\sin{(60^{o}+\theta)}+\sin{\theta}=0\)

\(Q.1.(xiii)\) \(\sin{10^{o}}+\sin{50^{o}}+\sin{250^{o}}=0\)

\(Q.1.(xiv)\) \(\cos{(36^{o}-\theta)}\cos{(36^{o}+\theta)}+\)\(\cos{(54^{o}+\theta)}\cos{(54^{o}-\theta)}=\cos{2\theta}\)

\(Q.1.(xv)\) \(\frac{\cos{A}+\cos{B}}{\cos{A}-\cos{B}}=\cot{\frac{1}{2}(A+B)}\cot{\frac{1}{2}(B-A)}\)

\(Q.1.(xvi)\) \(\sin{(\alpha+\beta+\gamma)}+\sin{(\alpha-\beta-\gamma)}+\)\(\sin{(\alpha+\beta-\gamma)}+\sin{(\alpha-\beta+\gamma)}=4\sin{\alpha}\cos{\beta}\cos{\gamma}\)

Read Short Question
Q.2-এর বর্ণনামূলক প্রশ্নসমূহ
প্রমাণ কর
\(Q.2.(i)\) \(\sin{\theta}\sin{(60^{o}-\theta)}\sin{(60^{o}+\theta)}=\frac{1}{4}\sin{3\theta}\)

প্রমাণ কর
\(Q.2.(ii)\) \(\cos{10^{o}}\cos{30^{o}}\cos{50^{o}}\cos{70^{o}}=\frac{3}{16}\)

\(Q.2.(iii)\) \(\sin{20^{o}}\sin{40^{o}}\sin{60^{o}}\sin{80^{o}}=\frac{3}{16}\)

\(Q.2.(iv)\) \(\cos{20^{o}}\cos{40^{o}}\cos{60^{o}}\cos{80^{o}}=\frac{1}{16}\)

\(Q.2.(v)\) \(2\cos{\frac{\pi}{13}}\cos{\frac{9\pi}{13}}+\cos{\frac{3\pi}{13}}+\cos{\frac{5\pi}{13}}=0\)

\(Q.2.(vi)\) \(\tan{\frac{45^{o}+\theta}{2}}\tan{\frac{45^{o}-\theta}{2}}=\frac{\sqrt{2}\cos{\theta}-1}{\sqrt{2}\cos{\theta}+1}\)
ঢাঃ ২০১৬,২০০৮; রাঃ ২০১৬; বঃ ২০০৯; যঃ ২০১১; কুঃ ২০০৮ ।

\(Q.2.(vii)\) \(\cot{\frac{60^{o}+\theta}{2}}\cot{\frac{60^{o}-\theta}{2}}=\frac{2\cos{\theta}+1}{2\cos{\theta}-1}\)

\(Q.2.(viii)\) \(\sec{\left(\frac{\pi}{4}+\theta\right)}\sec{\left(\frac{\pi}{4}-\theta\right)}=2\sec{2\theta}\)

\(Q.2.(ix)\) \(4\cos{A}\cos{(120^{o}+A)}\cos{(240^{o}+A)}=\cos{3A}\)

\(Q.2.(x)\) \(\sec{\left(45^{o}+\theta\right)}\sec{\left(45^{o}-\theta\right)}=2\sec{2\theta}\)

\(Q.2.(xi)\) \(\cos{10^{o}}\cos{50^{o}}\cos{70^{o}}=\frac{\sqrt{3}}{8}\)

\(Q.2.(xii)\) \(\sin{10^{o}}\sin{30^{o}}\sin{50^{o}}\sin{70^{o}}=\frac{1}{16}\)

\(Q.2.(xiii)\) \(\tan{70^{o}}=\tan{20^{o}}+2\tan{50^{o}}\)
রাঃ,কুঃ,চঃ,বঃ ২০১৮; ঢাঃ ২০১৫,২০১০; বঃ ২০০৬; চঃ ২০০৫; বুয়েটঃ ২০০৩-২০০৪ ।

\(Q.2.(xiv)\) \(\tan{54^{o}}=\tan{36^{o}}+2\tan{18^{o}}\)

\(Q.2.(xv)\) \(16\cos{\frac{2\pi}{15}}\cos{\frac{4\pi}{15}}\cos{\frac{8\pi}{15}}\cos{\frac{14\pi}{15}}=1\)
যঃ ২০১৪; বঃ ২০১৫,২০১৩; সিঃ ২০১৪,২০১১; দিঃ ২০১২; বুয়েটঃ ২০০০-২০০১ ।

\(Q.2.(xvi)\) \(\cos{\theta}\cos{(60^{o}-\theta)}\cos{(60^{o}+\theta)}=\frac{1}{4}\cos{3\theta}\)

\(Q.2.(xvii)\) \(\sin{\left(45^{o}+A\right)}\sin{\left(45^{o}-A\right)}=\frac{1}{2}\cos{2A}\)

\(Q.2.(xviii)\) \(4\cos{\theta}\cos{\left(\frac{2\pi}{3}+A\right)}\cos{\left(\frac{4\pi}{3}+A\right)}=\cos{3\theta}\)

\(Q.2.(xix)\) \(2\sin{\left(\theta+\frac{\pi}{4}\right)}\sin{\left(\theta-\frac{\pi}{4}\right)}=\sin^2{\theta}-\cos^2{\theta}\)

\(Q.2.(xx)\) \(\sin{\frac{\pi}{16}}\sin{\frac{3\pi}{16}}\sin{\frac{5\pi}{16}}\sin{\frac{7\pi}{16}}=\frac{\sqrt{2}}{16}\)

\(Q.2.(xxi)\) \((\cos{\alpha}+\cos{\beta})^2+(\sin{\alpha}-\sin{\beta})^2\)\(=4\cos^2{\frac{1}{2}(\alpha+\beta)}\)
যঃ ২০১২ ।

Read Board Question2
Q.3-এর বর্ণনামূলক প্রশ্নসমূহ
প্রমাণ কর
\(Q.3.(i)\) \(\sin{18^{o}}+\cos{18^{o}}=\sqrt{2}\cos{27^{o}}\)
বুটেক্সঃ ২০১৩-২০১৪ ।

প্রমাণ কর
\(Q.3.(ii)\) \(\sin{27^{o}}+\cos{27^{o}}=\sqrt{2}\cos{18^{o}}\)
কুয়েটঃ ২০০৬-২০০৭; রাঃ ২০১১ ।

\(Q.3.(iii)\) \(\sin{105^{o}}+\cos{105^{o}}=\frac{1}{\sqrt{2}}\)

\(Q.3.(iv)\) \(\sin{44^{o}}+\cos{44^{o}}=\sqrt{2}\cos{1^{o}}\)
ঢাঃ, দিঃ, সিঃ, যঃ ২০১৮ ।

\(Q.3.(v)\) \(\cos{85^{o}}+\sin{85^{o}}=\sqrt{2}\cos{40^{o}}\)
চুয়েটঃ ২০০৪-২০০৫ ।

\(Q.3.(vi)\) \(\frac{1}{2}cosec \ {10^{o}}-2\sin{70^{o}}=1\)

\(Q.3.(vii)\) \(cosec \ {20^{o}}+\sqrt{3}\sec{20^{o}}=4\tan{50^{o}}\)
দিঃ ২০১৯ ।

\(Q.3.(viii)\) \(\tan{(45^{o}+\theta)}+\tan{(45^{o}-\theta)}=2\sec{2\theta}\)

\(Q.3.(ix)\) \(\cot{(\alpha+15^{o})}-\tan{(\alpha-15^{o})}=\frac{4\cos{2\alpha}}{2\sin{2\alpha}+1}\)

\(Q.3.(x)\) \(\sin{65^{o}}+\cos{65^{o}}=\sqrt{2}\cos{20^{o}}\)
ঢাবিঃ ২০১৪-২০১৫ ।

\(Q.3.(xi)\) \(\sin{55^{o}}+\cos{55^{o}}=\sqrt{2}\cos{10^{o}}\)

\(Q.3.(xii)\) \(\sin{25^{o}}+\cos{25^{o}}\) এর মান নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{2}\cos{20^{o}}\)
দিঃ২০১৯ ।

Read Board Question3
Q.4-এর বর্ণনামূলক প্রশ্নসমূহ
\(Q.4.(i)\) যদি \(cosec \ {A}+\sec{A}=cosec \ {B}+\sec{B}\) হয়, তবে দেখাও যে, \(\tan{A}\tan{B}=\cot{\left(\frac{A+B}{2}\right)}\)

\(Q.4.(ii)\) যদি \(\sin{x}=m\sin{y}\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(\tan{\frac{1}{2}(x-y)}=\frac{m-1}{m+1}\tan{\frac{1}{2}(x+y)}\)

\(Q.4.(iii)\) যদি \(\sin{2\alpha}=k\sin{2\theta}\) হয়, তবে দেখাও যে, \(\tan{(\alpha-\theta)}=\frac{k-1}{k+1}\tan{(\alpha+\theta)}\)
চঃ ২০০৩ ।

\(Q.4.(iv)\) যদি \(x+y=\theta\) এবং \(\cos{x}=m\cos{y}\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(\tan{\frac{1}{2}(x-y)}=\frac{1-m}{1+m}\cot{\frac{\theta}{2}}\)

\(Q.4.(v)\) \(\frac{\tan{(\theta+\alpha)}}{\tan{(\theta+\beta)}}=\frac{a}{b}\) হলে দেখাও যে, \(\frac{a+b}{a-b}\sin^2{(\alpha-\beta)}=\sin^2{(\theta+\alpha)}-\sin^2{(\theta+\beta)}\)

\(Q.4.(vi)\) যদি \(\sin{A}+\cos{A}=\sin{B}+\cos{B}\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(A+B=\frac{\pi}{2}\)
কুঃ ২০১২; সিঃ ২০০৯; দিঃ,চঃ ২০১০ ।

\(Q.4.(vii)\) \(\sin{\alpha}-\cos{\alpha}=\cos{\beta}-\sin{\beta}\) হলে দেখাও যে, \(2(\alpha+\beta)=\pi, \ (\alpha\ne{\beta})\)
দিঃ,বঃ ২০১৯ ।

\(Q.4.(viii)\) যদি \(\sin{\alpha}+\sin{\beta}=a\) এবং \(\cos{\alpha}+\cos{\beta}=b\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(\sin{\frac{1}{2}(\alpha-\beta)}=\pm\frac{1}{2}\sqrt{4-a^2-b^2}\)
দিঃ,বঃ ২০১৭ ।

\(Q.4.(ix)\) দেখাও যে, \(\frac{\sin{\theta}+\sin{5\theta}+\sin{9\theta}+\sin{13\theta}}{\cos{\theta}+\cos{5\theta}+\cos{9\theta}+\cos{13\theta}}=\tan{7\theta}\)

\(Q.4.(x)\) দেখাও যে, \(\cos{A}+\cos{B}+\cos{C}+\cos{(A+B+C)}\)\(=4\cos{\frac{B+C}{2}}\cos{\frac{C+A}{2}}\cos{\frac{A+B}{2}}\)

\(Q.4.(xi)\) প্রমাণ কর যে, \(\left(\frac{\cos{A}+\cos{B}}{\sin{A}-\sin{B}}\right)^n+\left(\frac{\sin{A}+\sin{B}}{\cos{A}-\cos{B}}\right)^n\)\(=\begin{cases}2\cot^n{\frac{A-B}{2}}; & \text{যখন } n \text{ জোড় সংখ্যা}\\0 \ ; &\text{যখন } n \text{ বিজোড় সংখ্যা}\end{cases}\)

\(Q.4.(xii)\) প্রমাণ কর যে, \(\frac{\sin{\alpha}+\sin{3\alpha}+\sin{5\alpha}}{\cos{\alpha}+\cos{3\alpha}+\cos{5\alpha}}=\tan{3\alpha}\)

\(Q.4.(xiii)\) প্রমাণ কর যে, \(\frac{\sin{7\theta}-\sin{3\theta}-\sin{5\theta}+\sin{\theta}}{\cos{7\theta}+\cos{3\theta}-\cos{5\theta}-\cos{\theta}}=\tan{2\theta}\)

\(Q.4.(xiv)\) \(\sin{\theta}=k\sin{(\alpha-\theta)}\) হলে দেখাও যে, \(\tan{(\theta-\frac{\alpha}{2})}=\frac{k-1}{k+1}\tan{\frac{\alpha}{2}}\)
কুঃ ২০০৮; সিঃ ২০০৩ ।

\(Q.4.(xv)\) যদি \(m\sin{(\theta-\alpha)}=n\sin{(\theta+\alpha)}\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \((m-n)\tan{\theta}=(m+n)\tan{\alpha}\)

\(Q.4.(xvi)\) যদি \(a\cos{(x+\alpha)}=b\cos{(x-\alpha)}\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \((a+b)\tan{x}=(a-b)\cot{\alpha}\)
ঢাঃ ২০০৫ ।

\(Q.4.(xvii)\) \(a\cos{(\alpha+\beta)}=b\cos{(\alpha-\beta)}\) হলে প্রমাণ কর যে, \(\tan{\alpha}=\frac{a-b}{a+b}\cot{\beta}\)

\(Q.4.(xviii)\) যদি \(\cos{(A+B)}\sin{(C+D)}=\)\(\cos{(A-B)}\sin{(C-D)}\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(\tan{D}=\tan{A}\tan{B}\tan{C}\)

\(Q.4.(xix)\) \(2P=\tan{\frac{x+y}{2}}+\tan{\frac{x-y}{2}}\) হলে দেখাও যে, \(P=\frac{\sin{x}}{\cos{x}+\cos{y}}\)
কুঃ ২০১৯ ।

\(Q.4.(xx)\) যদি \(\sin{x}+\sin{y}=1\) এবং \(\cos{x}+\cos{y}=0\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(x+y=\pi\)
রুয়েটঃ ২০১৮-২০১৯; বুয়েটঃ ২০০১-২০০২ ।

\(Q.4.(xxi)\) যদি \(\sin{\alpha}+\sin{\beta}=a\) এবং \(\cos{\alpha}+\cos{\beta}=b\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে,
\((a) \ \sin{(\alpha+\beta)}=\frac{2ab}{b^2+a^2}\)
\((b) \ \tan{(\alpha+\beta)}=\frac{2ab}{b^2-a^2}\)
কুঃ ২০১৪; সিঃ ২০১১,২০০১; রাঃ ২০০৮,২০০৩ ।

\(Q.4.(xxii)\) \(p=\sin{2\alpha}, \ q=\sin{2\beta}, \ r=\cos{2\alpha}, \ s=\cos{2\beta}\) এবং \(p+q=c, \ r+s=d\) হয়, তবে দেখাও যে, \(\cos{(2\alpha+2\beta)}=\frac{d^2-c^2}{d^2+c^2}\)
ঢাঃ,দিঃ,সিঃ,যঃ ২০১৮ ।

\(Q.4.(xxiii)\) \(f(x)=\sin{x}, \ g(x)=\cos{x}\) এবং \(f(x)+f(y)=p, \ g(x)+g(y)=q\) হলে প্রমাণ কর যে, \(f\left(\frac{x-y}{2}\right)=\pm\frac{1}{2}\sqrt{4-p^2-q^2}\)
দিঃ ২০১৭ ।

\(Q.4.(xxiv)\) যদি \(\sin{\theta}+\sin{\phi}=a\) এবং \(\cos{\theta}+\cos{\phi}=b\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(\tan{\left(\frac{\theta-\phi}{2}\right)}=\pm\sqrt{\frac{4-a^2-b^2}{a^2+b^2}}\)

\(Q.4.(xxv)\) \(\sin{A}=\frac{1}{\sqrt{2}}\) এবং \(\sin{B}=\frac{1}{\sqrt{3}}\) হলে দেখাও যে, \(\tan{\frac{A+B}{2}}\cot{\frac{A-B}{2}}=5+2\sqrt{6}\)

\(Q.4.(xxvi)\) প্রমাণ কর যে, \(\frac{\cos{8\theta}+6\cos{6\theta}+13\cos{4\theta}+8\cos{2\theta}}{\cos{7\theta}+5\cos{5\theta}+8\cos{3\theta}}=2\cos{\theta}\)

\(Q.4.(xxvii)\) যদি \((\theta-\phi)\) সূক্ষ্ণ কোণ এবং \(\sin{\theta}+\sin{\phi}=\sqrt{3}(\cos{\phi}-\cos{\theta})\) হয়, তবে প্রমাণ কর যে, \(\sin{3\theta}+\sin{3\phi}=0\)

\(Q.4.(xxviii)\) \(A\) এর যে মানের জন্য \(\cos{A}\sin{\left(A-\frac{\pi}{6}\right)}\) এর মান বৃহত্তম হয়, তা নির্ণয় কর, যেখানে \(A\) সূক্ষ্ণকোণ।
উত্তরঃ \(\frac{\pi}{3}\)

\(Q.4.(xxix)\) \(\frac{x}{\tan{(\theta+\alpha)}}=\frac{y}{\tan{(\theta+\beta)}}=\frac{z}{\tan{(\theta+\gamma)}}\) হলে দেখাও যে, \(\frac{x+y}{x-y}\sin^2{(\alpha-\beta)}+\frac{y+z}{y-z}\sin^2{(\beta-\gamma)}+\frac{z+x}{z-x}\sin^2{(\gamma-\alpha)}=0\)

\(Q.4.(xxx)\) \(x\cos{\alpha}+y\sin{\alpha}=k=x\cos{\beta}+y\sin{\beta}\) হলে দেখাও যে, \(\frac{x}{\cos{\frac{1}{2}(\alpha+\beta)}}=\frac{y}{\sin{\frac{1}{2}(\alpha+\beta)}}=\frac{k}{\cos{\frac{1}{2}(\alpha-\beta)}}\)

Read Board Question4
Q.5-এর সৃজনশীল প্রশ্নসমূহ
Read Creative Question
ভর্তি পরীক্ষায় আসা প্রশ্নসমূহ
Read Admission Question

Read More

Post List

Mathematics

Geometry 11 and 12 standard
Algebra 11 and 12 standard
Trigonometry 11 and 12 standard
Diff. Calculus 11 and 12 standard
Int. Calculus 11 and 12 standard
Geometry Honours course standard
Vector 11 and 12 standard
Vector Honours course standard
Algebra 9 and 10 standard
    Coming Soon !

Chemistry