এ অধ্যায়ে আমরা যে বিষয় গুলি আলোচনা করব।
- \(|\overline{r}|=\sqrt{x^2+y^2}\) সম্পর্কে ধারণা
- \(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}\) সম্পর্কে ধারণা
- ত্রিমাত্রিক জগতে একক ভেক্টর \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\)
- কার্তেসীয় ত্রিমাত্রিক জগতে অবস্থান ভেক্টর
- \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) এর মাণ
- ত্রিমাত্রিক জগতে ভেক্টরের যোগফল, বিয়োগফল এবং স্কেলার গুণিতক
- \(\overline{r}\) এর দিক কোসাইন
- কার্তেসীয় ত্রিমাত্রিক জগতে ভেক্টরের অংশক
- ভেক্টরের স্কেলার গুণন বা ডট গুণন
- দুইটি ভেক্টরের পরস্পর লম্ব হওয়ার শর্ত
- স্কেলার গুণজের ধর্ম
- দুইটি ভেক্টরের স্কেলার গুণজকে ভেক্টর দুইটির অংশকের মাধ্যমে প্রকাশ
- একটি ভেক্টরের উপর অন্য একটি ভেক্টরের অভিক্ষেপ
- একটি ভেক্টরের দিক বরাবর অন্য একটি ভেক্টরের অংশক
- স্কেলার বা ডট গুণনের জ্যামিতিক ব্যাখ্যা
- দুইটি ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ
- ভেক্টরের ভেক্টর গুণন বা ক্রস গুণন
- দুইটি ভেক্টরের পরস্পর সমান্তরাল হওয়ার শর্ত
- ভেক্টর গুণজের ধর্ম
- দুইটি ভেক্টরের ভেক্টর গুণজকে ভেক্টর দুইটির অংশকের মাধ্যমে প্রকাশ
- ভেক্টর গুণনের জ্যামিতিক ব্যাখ্যা
- তিনটি ভেক্টরের স্কেলার গুণন
- তিনটি ভেক্টর সমতলীয় হওয়ার শর্ত
- তিনটি ভেক্টরের ভেক্টর গুণন
- চারটি ভেক্টরের স্কেলার গুণন

\(\overline{r}\) ভেক্টরের মাণ

\(P(x,y), \ M(0,y), \ N(x,0), \ \overrightarrow{OP}=\overline{r}\)
এবং অক্ষরেখাগুলি বরাবর একক ভেক্টর যথাক্রমে \(\hat{i}, \ \hat{j}\)
\(\therefore \overrightarrow{ON}=x\hat{i}, \overrightarrow{NP}=\overrightarrow{OM}=y\hat{j}\)
\(\triangle{OPN}\) সমকোণী
\(\therefore OP^2=ON^2+NP^2\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{OP}.\overrightarrow{OP}=\overrightarrow{ON}.\overrightarrow{ON}+\overrightarrow{NP}.\overrightarrow{NP}\)
\(\Rightarrow \overline{r}.\overline{r}=x\hat{i}.x\hat{i}+y\hat{j}.y\hat{j}\)
\(\Rightarrow r^2=x^2\hat{i}.\hat{i}+y^2\hat{j}.\hat{j}\) ➜ \(\because \overline{r}.\overline{r}=r^2\)
\(\Rightarrow r^2=x^2.1+y^2.1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=1\)
\(\Rightarrow r^2=x^2+y^2\)
\(\Rightarrow r=\sqrt{x^2+y^2}\)
\(\therefore\) \(r=|\overline{r}|=\sqrt{x^2+y^2}\)
অনুসিদ্ধান্তঃ
\(P(x_{1}, y_{1})\) \(Q(x_{2}, y_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}\)
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}\)
কার্তেসীয় ত্রিমাত্রিক জগত
Cartesian three Dimension Space

ত্রিমাত্রিক জগতে একক ভেক্টর \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\)
Unite Vector in three Dimension Space \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\)

\(x\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{i}\)
\(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{j}\)
\(z\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{k}\)
কার্তেসীয় ত্রিমাত্রিক জগতে অবস্থান ভেক্টর
Position Vector in three Dimensional Space
কার্তেসীয় ত্রিমাত্রিক জগতে ভেক্টরের মাণ
ত্রিমাত্রিক জগতে ভেক্টরের যোগফল, বিয়োগফল এবং স্কেলার গুণিতক
addition, Subtraction and Multiple of Vector in three Dimensional Space

যেখানে, \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
বিয়োগফলঃ \(\overline{A}-\overline{B}=(A_{1}-B_{1})\hat{i}+(A_{2}-B_{2})\hat{j}+(A_{3}-B_{3})\hat{k}\)
ভেক্টর গুনিতকঃ \(\lambda \overline{A}=\lambda A_{1}\hat{i}+\lambda A_{2}\hat{j}+\lambda A_{3}\hat{k}\)
যখন \(\lambda\) একটি স্কেলার রাশি।
অনুসিদ্ধান্তঃ

\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
অনুসিদ্ধান্তঃ
যদি, \(\overrightarrow{OP}=\overline{r}\) ভেক্টর \(x, y\) ও \(z\) অক্ষের ধনাত্মক দিকের সহিত যথাক্রমে \(\alpha, \beta\) ও \(\gamma\) কোণ উৎপন্ন করে,
তখন \(\cos{\alpha}, \cos{\beta}, \cos{\gamma}\) কে \(\overline{r}\) এর দিক কোসাইন বলা হয়।
তখন \(\cos{\alpha}, \cos{\beta}, \cos{\gamma}\) কে \(\overline{r}\) এর দিক কোসাইন বলা হয়।
কার্তেসীয় ত্রিমাত্রিক জগতে ভেক্টরের অংশক
Components of a Vector in three Dimensional space

\(O\) বিন্দু থেকে তিনটি পরস্পর লম্ব সরলরেখা \(OX, OY, OZ\) আঁকা হলো।
\(\overrightarrow{OX}=\hat{i}, \overrightarrow{OY}=\hat{j}\) এবং \(\overrightarrow{OZ}=\hat{k}\) হয়, যেখানে \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\) তিনটি পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর।
\(\overrightarrow{OP}=\overline{r}\) ভেক্টরকে তিনটি পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\) এর যোগাশ্রয়ী সমাবেশ হিসেবে প্রকাশ করা হয়েছে।
অর্থাৎ , \(\overline{r}=x\overline{i}+y\overline{j}+z\overline{k}\)
\(OX\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=x\overline{i}\)
\(OY\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=y\overline{j}\)
\(OZ\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=z\overline{k}\)
ভেক্টরের স্কেলার গুণন বা ডট গুণন
Scalar Multiplication of Vector

\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর রাশির মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, সংজ্ঞানুসারে স্কেলার গুণফল হবে,
\(\overline{a}.\overline{b}=ab\cos{\theta}\)
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ
\(\theta=\cos^{-1}\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{ab}\right)\) দুইটি ভেক্টরের পরস্পর লম্ব হওয়ার শর্তঃ

\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর রাশি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{a}.\overline{b}=0\)
স্কেলার গুণজের ধর্ম
Porperties of Scalar Product
\(\overline{a}.\overline{b}=ab\cos{\theta}=ba\cos{\theta}=\overline{b}.\overline{a}\)\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=\overline{b}.\overline{a}\)
অর্থাৎ স্কেলার গুণজ বিনিময় বিধি মেনে চলে।
\(\overline{a}.(-\overline{b})=-(\overline{a}.\overline{b})\)
\((-\overline{a}).(-\overline{b})=\overline{a}.\overline{b}\)
\((\overline{a}+\overline{b}).\overline{c}=\overline{a}.\overline{c}+\overline{b}.\overline{c}\)
\(\theta\) সূক্ষ্ণকোণ হলে, স্কেলার গুণন ধনাত্মক হবে
\(\theta\) স্থুলকোণ হলে, স্কেলার গুণন ঋণাত্মক হবে
\(\theta=90^{o}\) হলে, স্কেলার গুণনের মাণ শূন্য হবে
অর্থাৎ দুইটি ভেক্টরের স্কেলার গুণন শূন্য হলে ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হয়।
\(\theta=0\) হলে, ভেক্টরদ্বয় পরস্পর সমান্তরাল হবে
\(\theta=180^{o}\) হলে, ভেক্টরদ্বয় পরস্পর অসদৃশ সমান্তরাল হবে
অনুসিদ্ধান্তঃ
\(\overline{a}.\overline{a}=a^2\)
\(\hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(\theta=\cos^{-1}\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{ab}\right)\)
দুইটি ভেক্টরের স্কেলার গুণজকে ভেক্টর দুইটির অংশকের মাধ্যমে প্রকাশ
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) দুইটি অশূন্য ভেক্টর
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}.\hat{i}+a_{1}b_{2}\hat{i}.\hat{j}+a_{1}b_{3}\hat{i}.\hat{k}+a_{2}b_{1}\hat{j}.\hat{i}+a_{2}b_{2}\hat{j}.\hat{j}+a_{2}b_{3}\hat{j}.\hat{k}+a_{3}b_{1}\hat{k}.\hat{i}+a_{3}b_{2}\hat{k}.\hat{j}+a_{3}b_{3}\hat{k}.\hat{k}\)
\(=a_{1}b_{1}1+a_{1}b_{2}0+a_{1}b_{3}0+a_{2}b_{1}0+a_{2}b_{2}1+a_{2}b_{3}0+a_{3}b_{1}0+a_{3}b_{2}0+a_{3}b_{3}1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=a_{1}b_{1}+0+0+0+a_{2}b_{2}+0+0+0+a_{3}b_{3}\)
\(=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(\therefore\) \(\overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}.\hat{i}+a_{1}b_{2}\hat{i}.\hat{j}+a_{1}b_{3}\hat{i}.\hat{k}+a_{2}b_{1}\hat{j}.\hat{i}+a_{2}b_{2}\hat{j}.\hat{j}+a_{2}b_{3}\hat{j}.\hat{k}+a_{3}b_{1}\hat{k}.\hat{i}+a_{3}b_{2}\hat{k}.\hat{j}+a_{3}b_{3}\hat{k}.\hat{k}\)
\(=a_{1}b_{1}1+a_{1}b_{2}0+a_{1}b_{3}0+a_{2}b_{1}0+a_{2}b_{2}1+a_{2}b_{3}0+a_{3}b_{1}0+a_{3}b_{2}0+a_{3}b_{3}1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=a_{1}b_{1}+0+0+0+a_{2}b_{2}+0+0+0+a_{3}b_{3}\)
\(=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(\therefore\) \(\overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
ভেক্টরের অভিক্ষেপ
Projection of a Vector
একটি ভেক্টরের উপর অন্য একটি ভেক্টরের অভিক্ষেপঃ \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\) অথবা, \(\hat{a}.\overline{b}\)
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\) অথবা, \(\hat{b}.\overline{a}\)
ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা, উপাংশ
Component of a Vector
একটি ভেক্টরের দিক বরাবর অন্য একটি ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা, অংশক বা, উপাংশঃ \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর, \((\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর, \((\overline{a}.\hat{b})\hat{b}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
স্কেলার বা ডট গুণনের জ্যামিতিক ব্যাখ্যা
Geometric Interpretation of Scalar Multiplication of Vector
\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর স্কেলার গুণজ,
\(=a(b\cos{\theta})\)
\(=a(OB\times{\frac{ON}{OB}})\) ➜ \(\because OB=b\)
এবং \(\cos{\theta}=\frac{ON}{OB}\)
\(=a(ON)\)
\(=a\) এর মাণ \(\times{\overline{a}}\)বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ।
\(\therefore\) \(\overline{a}.\overline{b}=a\) এর মাণ \(\times{\overline{a}}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ
অনুরূপভাবে,
\(\overline{a}.\overline{b}=b\) এর মাণ \(\times{\overline{b}}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ
দুইটি ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ
Angle between two vectors
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) দুইটি অশূন্য ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে, \(\theta=\cos^{-1}\left(\frac{a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}}{\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}}\right)\)
ভেক্টরের ভেক্টর গুণন বা ক্রস গুণন
Scalar Multiplication of Vector

\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর ভেক্টর গুণজ \(\overline{a}\times{\overline{b}}\) দ্বারা প্রকাশ করা হয়।
\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর রাশির মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, সংজ্ঞানুসারে ভেক্টর গুণফল হবে,
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=ab\sin{\theta} \ \hat{n}\)
\(\hat{n}\) একটি একক ভেক্টর যা \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের সমতলের উপর লম্ব।
দুইটি ভেক্টরের পরস্পর সমান্তরাল হওয়ার শর্তঃ

\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর রাশি পরস্পর সমান্তরাল হলে,
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=0\)
ভেক্টর গুণজের ধর্ম
Porperties of Vector Product
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=-\overline{b}\times{\overline{a}}\)\(\overline{a}\times{\overline{b}}\ne{\overline{b}\times{\overline{a}}}\)
এদের মাণ ও ধারক রেখা অভিন্ন হলেও দিক ভিন্ন। সুতরাং ভেক্টরের ভেক্টর গুণন বিনিময় বিধি মেনে চলে না।
\(m(\overline{a}\times{\overline{b}})=(m\overline{a})\times{\overline{b}}=\overline{a}\times{(m\overline{b})}\)
\((m\overline{a})\times{(n\overline{b})}=(n\overline{a})\times{(m\overline{b})}=\overline{a}\times{(mn\overline{b})}=(mn\overline{a})\times{\overline{b}}=mn(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
\(\overline{a}\times{(\overline{b}+\overline{c})}=\overline{a}\times{\overline{b}}+\overline{a}\times{\overline{c}}\)
\((\overline{a}+\overline{b})\times{\overline{c}}=\overline{a}\times{\overline{c}}+\overline{b}\times{\overline{c}}\)
\(\overline{a}\times{(\overline{b}\times{\overline{c}})}\ne{(\overline{a}\times{\overline{b}})\times{\overline{c}}}\)
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=\overline{0}\) হলে, ভেক্টরদ্বয় পরস্পর সমান্তরাল হবে।
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=\overline{c}\) হলে, \(\overline{c}\) ভেক্টরটি \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর সমতলের উপর লম্ব হবে।
অনুসিদ্ধান্তঃ
\(\overline{a}\times{\overline{a}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}\)
\(\hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}, \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(\theta=\sin^{-1}\left(\frac{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}{ab}\right)\)
দুইটি ভেক্টরের ভেক্টর গুণজকে ভেক্টর দুইটির অংশকের মাধ্যমে প্রকাশ
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) দুইটি অশূন্য ভেক্টর
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}\)
এবং
\(\hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}, \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=\hat{i}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})-\hat{j}(a_{1}b_{3}-a_{3}b_{1})+\hat{k}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore\) \(\overline{a}\times{\overline{b}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}\)
এবং
\(\hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}, \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=\hat{i}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})-\hat{j}(a_{1}b_{3}-a_{3}b_{1})+\hat{k}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore\) \(\overline{a}\times{\overline{b}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
ভেক্টর গুণনের জ্যামিতিক ব্যাখ্যা
Geometric interpretation of Vector product

যদি \(\angle{AOB}=\theta\) হয়,
তাহলে, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=\overrightarrow{OA}\times{\overrightarrow{OB}}\)
\(=OA \ OB \sin{\theta} \ \hat{n}\)
\(=ab\sin{\theta} \ \hat{n}\)
\(=\overline{c}\)
যেখানে, \(\hat{n}\) হলো \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের সমতলের উপর লম্ব একক ভেক্টর। উল্লেখ্য, ডানহাতি স্ক্র \(\overline{a}\) থেকে \(\overline{b}\) এর দিকে ক্ষুদ্রতম কোণে ঘূর্ণন হলে \(\hat{n}\) এর দিক \(OD\) বরাবর এবং \(\overline{b}\) থেকে \(\overline{a}\) এর দিকে ঘূর্ণন হলে \(\hat{n}\) এর দিক \(DO\) বরাবর হবে।
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=OA \ OB \sin{\theta}\)
\(=OA \ h\) যখন, \(h=OB \sin{\theta}\)
\(=OACB\) সামান্তরিকের ক্ষেত্রফল।
\(\Box{OACB}=|\overline{a}\times{\overline{b}}|\)
আবার, \(\frac{1}{2}|\overline{a}\times{\overline{b}}|=\frac{1}{2}.OA.h\)
\(=\triangle{OAB}\)
\(\triangle{OAB}=\frac{1}{2}|\overline{a}\times{\overline{b}}|\)
তিনটি ভেক্টরের স্কেলার গুণনঃ
কোনো সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর সমবিন্দু ধারসমূহ \(\overline{a}, \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) ভেক্টর তিনটি দ্বারা সূচিত হলে, ভেক্টরত্রয়ের স্কেলার গুণন \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) বা \(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})\) দ্বারা ঐ সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন নির্দেশিত হয়। তাহলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\)ভেক্টর তিনটি দ্বারা গঠিত সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন।
অথবা,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
তিনটি ভেক্টর সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) ভেক্টর তিনটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
তিনটি ভেক্টরের ভেক্টর গুণনঃ
তিনটি ভেক্টর \(\overline{a}, \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) এর ভেক্টর গুণন \(\overline{a}\times(\overline{b}\times{\overline{c}})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
\((\overline{a}\times\overline{b})\times{\overline{c}}=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}\)
চারটি ভেক্টরের স্কেলার গুণনঃ
\(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) এবং \(\overline{d}\) যে কোনো ভেক্টরের জন্য \((\overline{a}\times\overline{b}).(\overline{c}\times\overline{d})=\left|\begin{array}{c}\overline{a}.\overline{c}&\overline{a}.\overline{d}\\\overline{b}.\overline{c}&\overline{b}.\overline{d}\end{array}\right|\)
কার্তেসীয় ত্রিমাত্রিক জগতে মূলবিন্দু \((0, 0, 0)\) এর সাপেক্ষে \(P(x, y, z)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{r}\) হলে,
\(P\) বিন্দুর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)
\(P\) বিন্দুর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)
প্রমাণঃ
ধরি,
কার্তেসীয় ত্রিমাত্রিক আয়তাকার স্থাংক ব্যবস্থায় \(P\) বিন্দুর কার্তেসীয় স্থানাঙ্ক \((x, y, z)\) এবং মূলবিন্দু \((0, 0, 0), x, y\) ও \(z\) অক্ষের ধনাত্মক দিকে একক ভেক্টর যথাক্রমে \(\hat{i}, \hat{j}\) ও \(\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OP}=\overline{r}\)
এখানে, \(\overrightarrow{OA}=\overrightarrow{CQ}=x\hat{i}, \overrightarrow{OB}=\overrightarrow{QP}=y\hat{j}\) এবং \(\overrightarrow{OC}=z\hat{k}\)
এখন, \({OCQP}\)-এ ভেক্টর সংযোগের বহুভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OP}=\overrightarrow{OC}+\overrightarrow{CQ}+\overrightarrow{QP}\)
\(\Rightarrow \overline{r}=z\overline{k}+x\overline{i}+y\overline{j}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=z\hat{k}\)
\(\overrightarrow{CQ}=x\hat{i}\)
\(\overrightarrow{QP}=y\hat{j}\)
\(\therefore\) \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)

এবং \(\overrightarrow{OP}=\overline{r}\)
এখানে, \(\overrightarrow{OA}=\overrightarrow{CQ}=x\hat{i}, \overrightarrow{OB}=\overrightarrow{QP}=y\hat{j}\) এবং \(\overrightarrow{OC}=z\hat{k}\)
এখন, \({OCQP}\)-এ ভেক্টর সংযোগের বহুভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OP}=\overrightarrow{OC}+\overrightarrow{CQ}+\overrightarrow{QP}\)
\(\Rightarrow \overline{r}=z\overline{k}+x\overline{i}+y\overline{j}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=z\hat{k}\)
\(\overrightarrow{CQ}=x\hat{i}\)
\(\overrightarrow{QP}=y\hat{j}\)
\(\therefore\) \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)
\(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) এর মাণ,
\(r=|\overline{r}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(r=|\overline{r}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
প্রমাণঃ

\(P(x,y,z), \ L(x,0,0), \ M(0,y,0), \ N(0,0,z), \ \overrightarrow{OP}=\overline{r}\)
এবং অক্ষরেখাগুলি বরাবর একক ভেক্টর যথাক্রমে \(\hat{i}, \ \hat{j}, \ \hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OL}=\overrightarrow{MN}=x\hat{i}, \overrightarrow{OM}=y\hat{j}, \overrightarrow{ON}=\overrightarrow{NP}=z\hat{k}\)
\(\triangle{OMN}\) সমকোণী
\(\therefore ON^2=OM^2+MN^2\)
আবার, \(\triangle{OPN}\) সমকোণী
\(\therefore OP^2=ON^2+NP^2\)
\(\Rightarrow OP^2=OM^2+MN^2+NP^2\) ➜ \(\because ON^2=OM^2+MN^2\)
\(\Rightarrow OP^2=MN^2+OM^2+NP^2\)
\(\Rightarrow \overline{r}.\overline{r}=x\hat{i}.x\hat{i}+y\hat{j}.y\hat{j}+z\hat{k}.z\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OP}=\overline{r}, \overrightarrow{MN}=x\hat{i}, \overrightarrow{OM}=y\hat{j}, \overrightarrow{NP}=z\hat{k}\)
\(\Rightarrow r^2=x^2\hat{i}.\hat{i}+y^2\hat{j}.\hat{j}+z^2\hat{k}.\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{r}.\overline{r}=r^2\)
\(\Rightarrow r^2=x^2.1+y^2.1+z^2.1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
\(\Rightarrow r^2=x^2+y^2+z^2\)
\(\Rightarrow r=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\therefore\) \(r=|\overline{r}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(O\) বিন্দু থেকে তিনটি পরস্পর লম্ব সরলরেখা \(OX, OY, OZ\) আঁকা হলো।
\(\overrightarrow{OX}=\hat{i}, \overrightarrow{OY}=\hat{j}\) এবং \(\overrightarrow{OZ}=\hat{k}\) হয়, যেখানে \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\) তিনটি পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর।
\(\overrightarrow{OP}=\overline{r}\) ভেক্টরকে তিনটি পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\) এর যোগাশ্রয়ী সমাবেশ হিসেবে প্রকাশ করা হয়েছে।
অর্থাৎ , \(\overline{r}=x\overline{i}+y\overline{j}+z\overline{k}\)
\(OX\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=x\overline{i}\)
\(OY\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=y\overline{j}\)
\(OZ\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=z\overline{k}\)
\(\overrightarrow{OX}=\hat{i}, \overrightarrow{OY}=\hat{j}\) এবং \(\overrightarrow{OZ}=\hat{k}\) হয়, যেখানে \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\) তিনটি পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর।
\(\overrightarrow{OP}=\overline{r}\) ভেক্টরকে তিনটি পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর \(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}\) এর যোগাশ্রয়ী সমাবেশ হিসেবে প্রকাশ করা হয়েছে।
অর্থাৎ , \(\overline{r}=x\overline{i}+y\overline{j}+z\overline{k}\)
\(OX\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=x\overline{i}\)
\(OY\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=y\overline{j}\)
\(OZ\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=z\overline{k}\)
প্রমাণঃ

ধরি, \(P\) যে কোনো একটি বিন্দু। \(P\) বিন্দুর মধ্য দিয়ে \(YOZ, ZOX\) এবং \(XOY\) সমতলগুলির সমান্তরাল তিনটি তল অঙ্কন করি; যারা \(OX, OY\) এবং \(OZ\) কে যথাক্রমে \(L, M\) এবং \(N^{\prime}\) বিন্দুতে ছেদ করে। এভাবে একটি আয়াতাকার ঘনক \(OLNML^{\prime}N^{\prime}M^{\prime}P\) পাওয়া যায়। যার একটি কর্ণ \(OP,\) যাকে \(\overline{r}\) দ্বারা সূচীত করা যায়।
\(\overline{r}=\overrightarrow{OP}\)
\(=\overrightarrow{ON}+\overrightarrow{NP}\) ➜ \(\triangle{OPN}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OP}=\overrightarrow{ON}+\overrightarrow{NP}\)
\(=\overrightarrow{OM}+\overrightarrow{MN}+\overrightarrow{ON^{\prime}}\) ➜ \(\triangle{OMN}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{ON}=\overrightarrow{OM}+\overrightarrow{MN}\)
এবং \(\overrightarrow{NP}=\overrightarrow{ON^{\prime}}\)
\(=\overrightarrow{OM}+\overrightarrow{OL}+\overrightarrow{ON^{\prime}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{MN}=\overrightarrow{OL}\)
\(=\overrightarrow{OL}+\overrightarrow{OM}+\overrightarrow{ON^{\prime}}\)
\(x, y, z\) এরূপ তিনটি স্কেলার রাশি যেখানে,
\(P\) বিন্দুর আয়াতাকার কার্তেসীয় স্থানাঙ্ক \((x, y, z)\)
এবং
\(\overrightarrow{OL}=x\overrightarrow{OA}=x\hat{i}\)
\(\overrightarrow{OM}=y\overrightarrow{OB}=y\hat{j}\)
\(\overrightarrow{ON^{\prime}}=z\overrightarrow{OC}=z\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OP}=\overrightarrow{OL}+\overrightarrow{OM}+\overrightarrow{ON^{\prime}}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{OP}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)
\(\therefore \overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)
ইহা স্পষ্ট যে,
\(OX\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=x\overline{i}\)
\(OY\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=y\overline{j}\)
\(OZ\) বরাবর \(\overline{r}\) এর অংশক \(=z\overline{k}\)
( প্রমাণিত )
একটি ভেক্টরের উপর অন্য একটি ভেক্টরের অভিক্ষেপঃ
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\) অথবা, \(\hat{a}.\overline{b}\)
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\) অথবা, \(\hat{b}.\overline{a}\)
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\) অথবা, \(\hat{a}.\overline{b}\)
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\) অথবা, \(\hat{b}.\overline{a}\)
প্রমাণঃ

ধরি, \(\overrightarrow{OA}=\overline{a}\) এবং \(\overrightarrow{OB}=\overline{b}\) এবং ভেক্টর দুইটির মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
\(B\) বিন্দু থেকে \(OA\) এর উপর \(BC\) এবং \(A\) বিন্দু থেকে \(OB\) এর উপর \(AD\) লম্ব অঙ্কন করি,
এখানে, \(OC=OB\times{\frac{OC}{OB}}\)
\(=b\cos{\theta}\) ➜ \(\because OB=b\)
এবং \(\frac{OC}{OB}=\cos{\theta}\)
\(\therefore OC=b\cos{\theta}\)
যা \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ।
আবার, \( OC=b\cos{\theta}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\) ➜ \(\because ab\cos{\theta}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\Rightarrow b\cos{\theta}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{\overline{a}}{a}.\overline{b}\)
\(=\hat{a}.\overline{b}\)
\(\therefore \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\) অথবা, \(\hat{a}.\overline{b}\)
আবার, \(OD=OA\times{\frac{OD}{OA}}\)
\(=a\cos{\theta}\) ➜ \(\because OA=a\)
এবং \(\frac{OD}{OA}=\cos{\theta}\)
\(\therefore OD=a\cos{\theta}\)
যা \(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ।
আবার, \( OD=a\cos{\theta}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\) ➜ \(\because ab\cos{\theta}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\Rightarrow a\cos{\theta}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\overline{b}}{b}.\overline{a}\)
\(=\hat{b}.\overline{a}\)
\(\therefore \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\) অথবা, \(\hat{b}.\overline{a}\)
( প্রমাণিত )
একটি ভেক্টরের দিক বরাবর অন্য একটি ভেক্টরের অংশকঃ
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর উপাংশ ভেক্টর, \((\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর উপাংশ ভেক্টর, \((\overline{a}.\hat{b})\hat{b}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর উপাংশ ভেক্টর, \((\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর উপাংশ ভেক্টর, \((\overline{a}.\hat{b})\hat{b}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
প্রমাণঃ
আমরা জানি, 
\(\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{a}\)
এবং \(\overline{b}\) বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{b}=\frac{\overline{b}}{b}\)
আবার,
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(OC=b\cos{\theta}\)
এবং \(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(OD=a\cos{\theta}\)
এখন,
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর উপাংশ ভেক্টর,
\(\overrightarrow{OC}=OC\hat{a}\)
\(=b\cos{\theta}\times{\hat{a}}\) ➜ \(\because OC=b\cos{\theta}\)
\(=b\cos{\theta}\times{\frac{\overline{a}}{a}}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{\overline{a}}{a}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\times{\frac{\overline{a}}{a}}\) ➜ \(\because ab\cos{\theta}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\Rightarrow b\cos{\theta}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\times{\frac{\overline{a}}{a}}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
\(\therefore \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর উপাংশ ভেক্টর, \((\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
আবার,
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর উপাংশ ভেক্টর,
\(\overrightarrow{OD}=OD\hat{b}\)
\(=a\cos{\theta}\times{\hat{b}}\) ➜ \(\because OD=a\cos{\theta}\)
\(=a\cos{\theta}\times{\frac{\overline{b}}{b}}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\times{\frac{\overline{b}}{b}}\) ➜ \(\because ab\cos{\theta}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\Rightarrow a\cos{\theta}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\times{\frac{\overline{b}}{b}}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
\(\therefore \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর উপাংশ ভেক্টর, \((\overline{a}.\hat{b})\hat{b}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
( প্রমাণিত )

\(\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{a}\)
এবং \(\overline{b}\) বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{b}=\frac{\overline{b}}{b}\)
আবার,
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(OC=b\cos{\theta}\)
এবং \(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(OD=a\cos{\theta}\)
এখন,
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর উপাংশ ভেক্টর,
\(\overrightarrow{OC}=OC\hat{a}\)
\(=b\cos{\theta}\times{\hat{a}}\) ➜ \(\because OC=b\cos{\theta}\)
\(=b\cos{\theta}\times{\frac{\overline{a}}{a}}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{\overline{a}}{a}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\times{\frac{\overline{a}}{a}}\) ➜ \(\because ab\cos{\theta}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\Rightarrow b\cos{\theta}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\times{\frac{\overline{a}}{a}}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
\(\therefore \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর উপাংশ ভেক্টর, \((\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
আবার,
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর উপাংশ ভেক্টর,
\(\overrightarrow{OD}=OD\hat{b}\)
\(=a\cos{\theta}\times{\hat{b}}\) ➜ \(\because OD=a\cos{\theta}\)
\(=a\cos{\theta}\times{\frac{\overline{b}}{b}}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\times{\frac{\overline{b}}{b}}\) ➜ \(\because ab\cos{\theta}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\Rightarrow a\cos{\theta}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\times{\frac{\overline{b}}{b}}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
\(\therefore \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর উপাংশ ভেক্টর, \((\overline{a}.\hat{b})\hat{b}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
( প্রমাণিত )
দুইটি ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) দুইটি অশূন্য ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে, \(\theta=\cos^{-1}\left(\frac{a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}}{\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}}\right)\)
প্রমাণঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) দুইটি অশূন্য ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
এখন, \(a=\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}, b=\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}\) ➜ \(\because \overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)
\(\Rightarrow r=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}.\hat{i}+a_{1}b_{2}\hat{i}.\hat{j}+a_{1}b_{3}\hat{i}.\hat{k}+a_{2}b_{1}\hat{j}.\hat{i}+a_{2}b_{2}\hat{j}.\hat{j}+a_{2}b_{3}\hat{j}.\hat{k}+a_{3}b_{1}\hat{k}.\hat{i}+a_{3}b_{2}\hat{k}.\hat{j}+a_{3}b_{3}\hat{k}.\hat{k}\)
\(=a_{1}b_{1}1+a_{1}b_{2}0+a_{1}b_{3}0+a_{2}b_{1}0+a_{2}b_{2}1+a_{2}b_{3}0+a_{3}b_{1}0+a_{3}b_{2}0+a_{3}b_{3}1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=a_{1}b_{1}+0+0+0+a_{2}b_{2}+0+0+0+a_{3}b_{3}\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
আমরা জানি,
\(\theta=\cos^{-1}\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{ab}\right)\)
\(=\cos^{-1}\left(\frac{a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}}{\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}}\right)\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
এবং
\(a=\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}, b=\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}\)
\(\therefore \) \(\theta=\cos^{-1}\left(\frac{a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}}{\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}}\right)\)
( প্রমাণিত )
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) দুইটি অশূন্য ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
এখন, \(a=\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}, b=\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}\) ➜ \(\because \overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)
\(\Rightarrow r=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}.\hat{i}+a_{1}b_{2}\hat{i}.\hat{j}+a_{1}b_{3}\hat{i}.\hat{k}+a_{2}b_{1}\hat{j}.\hat{i}+a_{2}b_{2}\hat{j}.\hat{j}+a_{2}b_{3}\hat{j}.\hat{k}+a_{3}b_{1}\hat{k}.\hat{i}+a_{3}b_{2}\hat{k}.\hat{j}+a_{3}b_{3}\hat{k}.\hat{k}\)
\(=a_{1}b_{1}1+a_{1}b_{2}0+a_{1}b_{3}0+a_{2}b_{1}0+a_{2}b_{2}1+a_{2}b_{3}0+a_{3}b_{1}0+a_{3}b_{2}0+a_{3}b_{3}1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=a_{1}b_{1}+0+0+0+a_{2}b_{2}+0+0+0+a_{3}b_{3}\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
আমরা জানি,
\(\theta=\cos^{-1}\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{ab}\right)\)
\(=\cos^{-1}\left(\frac{a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}}{\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}}\right)\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
এবং
\(a=\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}, b=\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}\)
\(\therefore \) \(\theta=\cos^{-1}\left(\frac{a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}}{\sqrt{a_{1}^2+a_{2}^2+a_{3}^2}\sqrt{b_{1}^2+b_{2}^2+b_{3}^2}}\right)\)
( প্রমাণিত )
তিনটি ভেক্টরের স্কেলার গুণনঃ
কোনো সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর সমবিন্দু ধারসমূহ \(\overline{a}, \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) ভেক্টর তিনটি দ্বারা সূচিত হলে, ভেক্টরত্রয়ের স্কেলার গুণন \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) বা \(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})\) দ্বারা ঐ সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন নির্দেশিত হয়। তাহলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\)ভেক্টর তিনটি দ্বারা গঠিত সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন।
অথবা,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
প্রমাণঃ

\(\overline{a}, \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) তিনটি ভেক্টর রাশি।
ধরি, \(V\) আয়তন বিশিষ্ট একটি সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তু \(OABCDEFG\) এর মূলবিন্দু \(O\) তে ছেদিত ধারগুলি \(\overrightarrow{OA}=\overline{a}, \ \overrightarrow{OC}=\overline{b}, \ \overrightarrow{OG}=\overline{c}\) এবং \(OABC\) ভূমির উপর উচ্চতা \(h.\)
এখন, \(OABC\) সামান্তরিকের ক্ষেত্রফল \(=|\overline{a}\times{\overline{b}}|\)
\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(\hat{n}\) হলে, \(\hat{n}=\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}\)
আবার, \(h=\hat{n}\) এর উপর \(\overline{c}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{c}.\hat{n}}{|\hat{n}|}\)
\(=\overline{c}.\hat{n}\)
\(=\overline{c}.\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}\) ➜ \(\because \hat{n}=\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}\)
\(\therefore h=\overline{c}.\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}\)
\(\therefore OABCDEFG\) সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন \(=OABC\) সামান্তরিকের ক্ষেত্রফল \(\times \) উচ্চতা
\(=\overline{a}\times{\overline{b}}h\) ➜ \(\because OABC\) সামান্তরিকের ক্ষেত্রফল \(=|\overline{a}\times{\overline{b}}|\)
এবং উচ্চতা \(h.\)
\(=\overline{a}\times{\overline{b}} \ \overline{c}.\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}\) ➜ \(\because h=\overline{c}.\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}\)
\(=\overline{a}\times{\overline{b}} \ \overline{c}.\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}\)
\(=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
\(\therefore \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\) সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন
অনুরূপভাবে, \(\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\) সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\) সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন
এবং \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\) সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন
\(\therefore [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]= \overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\) সামান্তরিক আকারের ঘনবস্তুর আয়তন
( প্রমাণিত )
তিনটি ভেক্টর সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) ভেক্টর তিনটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ \(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
প্রমাণঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \ \hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \ \)
\(\hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \ \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}\)
এবং \(\hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}, \ \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=a_{2}b_{3}\hat{i}-a_{3}b_{2}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{1}b_{3}\hat{j}+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{2}b_{1}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\)
আবার, \(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}).\{(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}.\hat{i}+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{i}.\hat{j}+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{i}.\hat{k}+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{j}.\hat{i}+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}.\hat{j}\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{j}.\hat{k}+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{k}.\hat{i}+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{k}.\hat{j}+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}.\hat{k}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})1+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})1\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=a_{2}b_{3}c_{1}-a_{3}b_{2}c_{1}+0+0+0+a_{3}b_{1}c_{2}-a_{1}b_{3}c_{2}+0+0+0+a_{1}b_{2}c_{3}-a_{2}b_{1}c_{3}\)
\(=a_{1}b_{2}c_{3}-a_{1}b_{3}c_{2}-a_{2}b_{1}c_{3}+a_{2}b_{3}c_{1}+a_{3}b_{1}c_{2}-a_{3}b_{2}c_{1}\)
\(=a_{1}(b_{2}c_{3}-b_{3}c_{2})-a_{2}(b_{1}c_{3}-b_{3}c_{1})+a_{3}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right| ....(1)\)
এখন, \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c} \) ভেক্টর তিনটি দ্বারা গঠিত আয়তাকার ঘনবস্তুর আয়তন \(=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
আবার, \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c} \) ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হলে, ঘনবস্তুর আয়তন \(=0\) হবে।
অর্থাৎ \(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=0 ....... (2)\) হবে।
\((1)\) \((2)\) হতে,
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
ইহাই নির্ণেয় শর্ত
( প্রমাণিত )
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \ \hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \ \)
\(\hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \ \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}\)
এবং \(\hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}, \ \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=a_{2}b_{3}\hat{i}-a_{3}b_{2}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{1}b_{3}\hat{j}+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{2}b_{1}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\)
আবার, \(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}).\{(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}.\hat{i}+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{i}.\hat{j}+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{i}.\hat{k}+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{j}.\hat{i}+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}.\hat{j}\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{j}.\hat{k}+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{k}.\hat{i}+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{k}.\hat{j}+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}.\hat{k}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})1+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})1\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=a_{2}b_{3}c_{1}-a_{3}b_{2}c_{1}+0+0+0+a_{3}b_{1}c_{2}-a_{1}b_{3}c_{2}+0+0+0+a_{1}b_{2}c_{3}-a_{2}b_{1}c_{3}\)
\(=a_{1}b_{2}c_{3}-a_{1}b_{3}c_{2}-a_{2}b_{1}c_{3}+a_{2}b_{3}c_{1}+a_{3}b_{1}c_{2}-a_{3}b_{2}c_{1}\)
\(=a_{1}(b_{2}c_{3}-b_{3}c_{2})-a_{2}(b_{1}c_{3}-b_{3}c_{1})+a_{3}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right| ....(1)\)
এখন, \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c} \) ভেক্টর তিনটি দ্বারা গঠিত আয়তাকার ঘনবস্তুর আয়তন \(=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
আবার, \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c} \) ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হলে, ঘনবস্তুর আয়তন \(=0\) হবে।
অর্থাৎ \(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=0 ....... (2)\) হবে।
\((1)\) \((2)\) হতে,
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
ইহাই নির্ণেয় শর্ত
( প্রমাণিত )
যদি, \(\overline{a}, \ \overline{c}\) এবং \(\overline{c}\) সমতলীয় ভেক্টর হয় তবে দেখাও যে,
\(x\overline{a}+y\overline{b}+z\overline{c}=0\)\(\Rightarrow x=0, \ y=0, \ z=0\)
প্রমাণঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}, \ \overline{c}\) এবং \(\overline{c}\) সমতলীয় ভেক্টর
এবং \(x\overline{a}+y\overline{b}+z\overline{c}=0\)
\(\Rightarrow \overline{a}+\frac{y}{x}\overline{b}+\frac{z}{x}\overline{c}=0\) ➜ যদি, \(x\ne{0}\)
উভয় পার্শে \(x\) ভাগ করে।
\(\therefore \overline{a}=\left(-\frac{y}{x}\right)\overline{b}+\left(-\frac{z}{x}\right)\overline{c}\)
\(\therefore\) ইহা স্পষ্ট যে, \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয় সমতলীয়।
কিন্তু ইহা অসম্ভব কারণ \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয় অসমতলীয়।
সুতরাং, \(x=0\)
অনুরূপভাবে, প্রমাণ কর যায় \(y=0\)
( প্রমাণিত )
\(\overline{a}, \ \overline{c}\) এবং \(\overline{c}\) সমতলীয় ভেক্টর
এবং \(x\overline{a}+y\overline{b}+z\overline{c}=0\)
\(\Rightarrow \overline{a}+\frac{y}{x}\overline{b}+\frac{z}{x}\overline{c}=0\) ➜ যদি, \(x\ne{0}\)
উভয় পার্শে \(x\) ভাগ করে।
\(\therefore \overline{a}=\left(-\frac{y}{x}\right)\overline{b}+\left(-\frac{z}{x}\right)\overline{c}\)
\(\therefore\) ইহা স্পষ্ট যে, \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয় সমতলীয়।
কিন্তু ইহা অসম্ভব কারণ \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয় অসমতলীয়।
সুতরাং, \(x=0\)
অনুরূপভাবে, প্রমাণ কর যায় \(y=0\)
( প্রমাণিত )
দেখাও যে, ভেক্টর \(\overline{r}\) কে উহার সহিত সমতলীয় অসমরৈখিক ভেক্টর \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) এর যোগাশ্রয়ী সমাবেশ \(\overline{r}=x\overline{a}+y\overline{b}\) রূপে অনন্যভাবে প্রকাশ করা যায় যেখানে, \(x\) এবং \(y\) স্কেলার।
প্রমাণঃ

\( \overline{r}, \ \overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরত্রয় সমতলীয় অসমরৈখিক।
ধরি,
\( \overrightarrow{OA}=\overline{a}, \ \overrightarrow{OB}=\overline{b}\) এবং \(\overrightarrow{OR}=\overline{b}\)
এখন, \( \overrightarrow{OR}\) কে কর্ণ ধরে \(OPRQ\) সামান্তরিকটি অঙ্কন করি যার \(OP\) বাহু \(OA\) বরাবর এবং \(OQ\) বাহু \(OB\) বরাবর।
এবং \( \overrightarrow{OP}=x\overrightarrow{OA}=x\overline{a}\) এবং \(\overrightarrow{OQ}=y\overrightarrow{OB}=y\overline{b}\)
যেখানে, \(x\) এবং \(y\) উভয় স্কেলার।
এখন, \( \overrightarrow{OR}=\overrightarrow{OP}+\overrightarrow{PR}\) ➜ \(\triangle{OPR}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OR}=\overrightarrow{OP}+\overrightarrow{PR}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{OR}=\overrightarrow{OP}+\overrightarrow{OQ}\) ➜ \(\because \overrightarrow{PR}=\overrightarrow{OQ}\) এবং \(\overrightarrow{PR}||\overrightarrow{OQ}\)
সামান্তরিকের বিপরীত বাহু।
\(\therefore \overline{r}=x\overline{a}+y\overline{b} ....(1)\) ➜ \(\because \overrightarrow{OR}=\overline{r}\)
\(\overrightarrow{OP}=x\overline{a}\)
এবং \(\overrightarrow{OQ}=y\overline{b}\)
আবার ধরি,
\(\overline{r}=x^{\prime}\overline{a}+y^{\prime}\overline{b} ....(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\(x\overline{a}+y\overline{b}=x^{\prime}\overline{a}+y^{\prime}\overline{b}\)
\(\Rightarrow x\overline{a}+y\overline{b}-x^{\prime}\overline{a}-y^{\prime}\overline{b}=0\)
\(\Rightarrow (x-x^{\prime})\overline{a}+(y-y^{\prime})\overline{b}=0\)
\(\Rightarrow x-x^{\prime}=0, \ y-y^{\prime}=0\) ➜ \(\because \overline{a}\ne{0}, \ \overline{b}\ne{0}\)
\(\therefore x=x^{\prime}, \ y=y^{\prime}\)
সুতরাং যোগাশ্রয়ী সমাবেশ \(\overline{r}=x\overline{a}+y\overline{b}\) অনন্য।
( প্রমাণিত )
দেখাও যে, \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\) ভেক্টরের মাণ \(A=|\overline{A}|=\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\)
প্রমাণঃ

\(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
ধরি,
\(O\) মূলবিন্দু সাপেক্ষে \(P\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{A}\) এবং \(P\) বিন্দু হতে যথাক্রমে \(XY\) সমতল ও \(Z\) অক্ষের উপর \(PM\) ও \(PD\) লম্ব আঁকি।
আবার, \(M\) বিন্দু হতে \(X\) অক্ষের উপর \(MB\) লম্ব আঁকি।
\(\therefore OP=A, \ OB=A_{1}, \ OC=MB=A_{2}, \ OD=PM=A_{3}\)
\(\triangle OMB\) সমকোণী
\(\therefore OM^2=OB^2+MB^2\)
\(\therefore OM^2=A_{1}^2+A_{2}^2\) ➜ \(\because OB=A_{1}, \ OC=MB=A_{2}\)
\(\triangle OPM\) সমকোণী
\(\therefore OP^2=OM^2+PM^2\)
\(\Rightarrow A^2=A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2\) ➜ \(\because OM^2=A_{1}^2+A_{2}^2\)
এবং \(PM=A_{3}\)
\(\Rightarrow A=\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\)
\(\therefore A=|A|=\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\)
( প্রমাণিত )
যদি, \(A(x_{1},y_{1},z_{1})\) আদি বিন্দু এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) প্রান্তবিন্দু হয় তবে দেখাও যে, ভেক্টর \(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\) এর মাণ \(AB=|\overrightarrow{AB}|=\sqrt{(x_{2}-x_{1})^2+(y_{2}-y_{1})^2+(z_{2}-z_{1})^2}\)
প্রমাণঃ

\(A(x_{1},y_{1},z_{1})\) আদি বিন্দু এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) প্রান্তবিন্দু
ধরি,
\(O\) মূলবিন্দু সাপেক্ষে \(A\) এবং \(B\) বিন্দুর অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(\overline{r_{1}}\) এবং \(\overline{r_{2}}\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=\overline{r_{1}}=x_{1}\hat{i}+y_{1}\hat{j}+z_{1}\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=\overline{r_{2}}=x_{2}\hat{i}+y_{2}\hat{j}+z_{2}\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{AO}+\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{AO}+\overrightarrow{OB}\)
\(=-\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{OB}\)
\(=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(=x_{2}\hat{i}+y_{2}\hat{j}+z_{2}\hat{k}-x_{1}\hat{i}-y_{1}\hat{j}-z_{1}\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=x_{2}\hat{i}+y_{2}\hat{j}+z_{2}\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=x_{1}\hat{i}+y_{1}\hat{j}+z_{1}\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow AB=|\overrightarrow{AB}|=|(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}|\)
\(\therefore AB=|\overrightarrow{AB}|=\sqrt{(x_{2}-x_{1})^2+(y_{2}-y_{1})^2+(z_{2}-z_{1})^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
( প্রমাণিত )
তিনটি ভেক্টরের ভেক্টর গুণনঃ
তিনটি ভেক্টর \(\overline{a}, \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) এর ভেক্টর গুণন \(\overline{a}\times(\overline{b}\times{\overline{c}})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
\((\overline{a}\times\overline{b})\times{\overline{c}}=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}\)
প্রমাণঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}, \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) তিনটি ভেক্টর
ধরি,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times\overline{c}=(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\times(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(\therefore (\overline{b}\times\overline{c})=\left|\begin{array}{c}b_{2}&b_{3}\\c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\hat{i}+\left|\begin{array}{c}b_{3}&b_{1}\\c_{3}&c_{1}\end{array}\right|\hat{j}+\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}\\c_{1}&c_{2}\end{array}\right|\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times\left\{\left|\begin{array}{c}b_{2}&b_{3}\\c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\hat{i}+\left|\begin{array}{c}b_{3}&b_{1}\\c_{3}&c_{1}\end{array}\right|\hat{j}+\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}\\c_{1}&c_{2}\end{array}\right|\hat{k}\right\}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\\left|\begin{array}{c}b_{2}&b_{3}\\c_{2}&c_{3}\end{array}\right|&\left|\begin{array}{c}b_{3}&b_{1}\\c_{3}&c_{1}\end{array}\right|&\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}\\c_{1}&c_{2}\end{array}\right|\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\sum\{a_{2}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})-a_{3}(b_{3}c_{1}-b_{1}c_{3})\}\hat{i}\) ➜ \(\because \sum\{a_{2}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})-a_{3}(b_{3}c_{1}-b_{1}c_{3})\}\hat{i}=\{a_{2}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})-a_{3}(b_{3}c_{1}-b_{1}c_{3})\}\hat{i}\)\(-\{a_{1}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})-a_{3}(b_{2}c_{3}-b_{3}c_{2})\}\hat{j}+\{a_{1}(b_{3}c_{1}-b_{1}c_{3})-a_{2}(b_{2}c_{3}-b_{3}c_{2})\}\hat{k}\)
\(=\sum\{a_{2}b_{1}c_{2}-a_{2}b_{2}c_{1}-a_{3}b_{3}c_{1}+a_{3}b_{1}c_{3}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{a_{2}b_{1}c_{2}+a_{3}b_{1}c_{3}-a_{2}b_{2}c_{1}-a_{3}b_{3}c_{1}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{(a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3})b_{1}-(a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3})c_{1}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{(a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3})b_{1}+a_{1}b_{1}c_{1}-a_{1}b_{1}c_{1}-(a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3})c_{1}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{(a_{1}c_{1}+a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3})b_{1}-(a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3})c_{1}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{(\overline{a}.\overline{c})b_{1}-(\overline{a}.\overline{b})c_{1}\}\hat{i}\) ➜ \(\because a_{1}c_{1}+a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3}=\overline{a}.\overline{c}\)
এবং \(a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c})\sum b_{1}\hat{i}-(\overline{a}.\overline{b})\sum c_{1}\hat{i}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c})(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})-(\overline{a}.\overline{b})(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k})\) ➜ \(\because \sum b_{1}\hat{i}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\sum c_{1}\hat{i}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\) ➜ \(\because b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}=\overline{b}\)
এবং \(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}=\overline{c}\)
\(\therefore \overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
অনুরূপভাবে দেখানো যায়,
\(\therefore (\overline{a}\times\overline{b})\times\overline{c}=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}\)
( প্রমাণিত )
\(\overline{a}, \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) তিনটি ভেক্টর
ধরি,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times\overline{c}=(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\times(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(\therefore (\overline{b}\times\overline{c})=\left|\begin{array}{c}b_{2}&b_{3}\\c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\hat{i}+\left|\begin{array}{c}b_{3}&b_{1}\\c_{3}&c_{1}\end{array}\right|\hat{j}+\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}\\c_{1}&c_{2}\end{array}\right|\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times\left\{\left|\begin{array}{c}b_{2}&b_{3}\\c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\hat{i}+\left|\begin{array}{c}b_{3}&b_{1}\\c_{3}&c_{1}\end{array}\right|\hat{j}+\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}\\c_{1}&c_{2}\end{array}\right|\hat{k}\right\}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\\left|\begin{array}{c}b_{2}&b_{3}\\c_{2}&c_{3}\end{array}\right|&\left|\begin{array}{c}b_{3}&b_{1}\\c_{3}&c_{1}\end{array}\right|&\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}\\c_{1}&c_{2}\end{array}\right|\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\sum\{a_{2}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})-a_{3}(b_{3}c_{1}-b_{1}c_{3})\}\hat{i}\) ➜ \(\because \sum\{a_{2}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})-a_{3}(b_{3}c_{1}-b_{1}c_{3})\}\hat{i}=\{a_{2}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})-a_{3}(b_{3}c_{1}-b_{1}c_{3})\}\hat{i}\)\(-\{a_{1}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})-a_{3}(b_{2}c_{3}-b_{3}c_{2})\}\hat{j}+\{a_{1}(b_{3}c_{1}-b_{1}c_{3})-a_{2}(b_{2}c_{3}-b_{3}c_{2})\}\hat{k}\)
\(=\sum\{a_{2}b_{1}c_{2}-a_{2}b_{2}c_{1}-a_{3}b_{3}c_{1}+a_{3}b_{1}c_{3}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{a_{2}b_{1}c_{2}+a_{3}b_{1}c_{3}-a_{2}b_{2}c_{1}-a_{3}b_{3}c_{1}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{(a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3})b_{1}-(a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3})c_{1}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{(a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3})b_{1}+a_{1}b_{1}c_{1}-a_{1}b_{1}c_{1}-(a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3})c_{1}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{(a_{1}c_{1}+a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3})b_{1}-(a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3})c_{1}\}\hat{i}\)
\(=\sum\{(\overline{a}.\overline{c})b_{1}-(\overline{a}.\overline{b})c_{1}\}\hat{i}\) ➜ \(\because a_{1}c_{1}+a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3}=\overline{a}.\overline{c}\)
এবং \(a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c})\sum b_{1}\hat{i}-(\overline{a}.\overline{b})\sum c_{1}\hat{i}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c})(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})-(\overline{a}.\overline{b})(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k})\) ➜ \(\because \sum b_{1}\hat{i}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\sum c_{1}\hat{i}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\) ➜ \(\because b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}=\overline{b}\)
এবং \(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}=\overline{c}\)
\(\therefore \overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
অনুরূপভাবে দেখানো যায়,
\(\therefore (\overline{a}\times\overline{b})\times\overline{c}=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}\)
( প্রমাণিত )
অধ্যায় \(11\)-এর উদাহরণসমুহ
উদাহরণ \(1.\) \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(|\overline{A}|, \ |\overline{B}|, \ |\overline{A}+\overline{B}|, \ |\overline{A}-\overline{B}|\) এবং \(|\overline{A}-2\overline{B}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{29}, \ \sqrt{11}, \ \sqrt{38}, \ \sqrt{42}\) এবং \(\sqrt{77}\)
উদাহরণ \(2.\) \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয়ের লব্ধি ভেক্টর ও তার মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(3\)
উদাহরণ \(3.\) যদি, \(-\hat{i}+\lambda\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টদ্বয় পরস্পর লম্ব হয় তবে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=1\)
উদাহরণ \(4.\) যে শর্তে \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরটি
\((1)\) \(YZ\) সমতল;
\((2)\) \(ZX\) সমতল ;
\((3)\) \(XY\) সমতলের সমান্তরাল তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=0, \ b=0, \ c=0\)
উদাহরণ \(5.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয় পরস্পর লম্বিক।
উদাহরণ \(6.\) যদি \(|\overline{a}+\overline{b}|=|\overline{a}-\overline{b}|\) হয় তবে , দেখাও যে, \(\overline{a}\) ভেক্টরটি \(\overline{b}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
উদাহরণ \(7.\) নিম্নের ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্গত কোণ নির্ণয় কর।
\((i) \overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\((ii) \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}, \ \overline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
\((ii) \ \cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
উদাহরণ \(8.\) নিম্নের ভেক্টর স্থাংকের অক্ষত্রয়ের যোগবোধক দিকের সহিত যে কোণসমূহ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
\((i) \ 3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
উত্তরঃ \((i) \ \cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\((ii) \ \cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
উদাহরণ \(9.\) ডট গুণনের সাহায্যে \(A(1,3,2)\) \(B(2,-1,1)\) এবং \(C(-1,2,3)\) শীর্ষবিন্দু বিশিষ্ট ত্রিভুজের কোণসমূহ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{6\sqrt{3}}\right)}; \ \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{6\sqrt{11}}\right)}; \ \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{5}{2\sqrt{22}}\right)}\)
উদাহরণ \(10.\) \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((i) \ \overline{a}=2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
\((ii) \ \overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
উত্তরঃ \((i) \ \frac{2}{9}; \ \frac{2}{7}\)
\((ii) \ \frac{7}{\sqrt{26}}; \ \frac{7}{\sqrt{14}}\)
উদাহরণ \(11.\) \(A(2,3,-1)\) ও \(B(-2,-4,3)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখার উপর \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(1\)
উদাহরণ \(12.\) যদি, \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) হয় তবে
\((i) \ \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর
এবং \((ii) \ \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((i) \ \frac{4}{49}\overline{b}\)
\((ii) \ \frac{4}{9}\overline{a}\)
উদাহরণ \(13.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
উদাহরণ \(14.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) অবস্থান ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী সমদ্বিবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
উদাহরণ \(15.\) \(\hat{a}\) এবং \(\hat{b}\) একক ভেক্টরের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, দেখাও যে, \(\sin{\frac{\theta}{2}}=\frac{1}{2}|\hat{a}-\hat{b}|\)
উদাহরণ \(16.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \((\overline{a}+\overline{b})\times(\overline{a}-\overline{b})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-20\hat{i}-6\hat{j}-22\hat{k}\)
উদাহরণ \(17.\) \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর হলে দেখাও যে, \((|\overline{a}\times\overline{b}|)^2=a^2b^2-(\overline{a}.\overline{b})^2\)
উদাহরণ \(18.\) \(\overline{a},\) \(\overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) ভেক্টরের জন্য দেখাও যে , \(\overline{a}\times(\overline{b}+\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}+\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}+\overline{b})=0\)
উদাহরণ \(19.\) \(XY\) সমতলের সমান্তরাল এবং \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{5}(3\hat{j}+4\hat{k})}\)
উদাহরণ \(20.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দ্বারা গঠিত সমতলের উপর একক লম্ব ভেক্টর নির্ণয় কর। আবার একই দিকে \(5\) একক দৈর্ঘ্য বিশিষ্ট একটি ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}; \ \pm{\frac{5}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}\)
উদাহরণ \(21.\) নিচের ভেক্টরদ্বয়ের প্রত্যেকটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর। ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণের সাইনও নির্ণয় কর।
\((a)\) \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\((b) \pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(2\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{2}}{\sqrt{15}}\)
\((c) \pm{\frac{1}{3\sqrt{5}}(-2\hat{i}+5\hat{j}-4\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{5}}{\sqrt{29}}\)
\((d) \pm{\frac{1}{\sqrt{117}}(-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\sqrt{\left(\frac{117}{406}\right)}\)
উদাহরণ \(22.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-4\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি ভেক্টরের সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{17}}(2\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})}\)
উদাহরণ \(23.\) যদি তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক \(A(2,4,-1)\) ও \(B(0,2,-3)\) এবং \(C(3,2,1)\) হয় তবে \(ABC\) সমতলের উপর লম্ব একটি ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-8\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\)
উদাহরণ \(24.\) \(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=0\) হলে দেখাও যে, \(\overline{a}\times\overline{b}=\overline{b}\times\overline{c}=\overline{c}\times\overline{a}\)
উদাহরণ \(25.\) \(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) দুইটি ভেক্টর হলে দেখাও যে, \(|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|A|^2|B|^2\)
উদাহরণ \(26.\) যদি \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হয় তবে দেখাও যে,
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
উদাহরণ \(27.\) যদি \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হয় তবে দেখাও যে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
উদাহরণ \(28.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য দেখাও যে, \([\overline{a}+\overline{b} \ \overline{b}+\overline{c} \ \overline{c}+\overline{a}]=2[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]\)
উদাহরণ \(29.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য দেখাও যে, \([\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{b}\times\overline{c} \ \overline{c}\times\overline{a}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]^2=\left|\begin{array}{c}\overline{a}.\overline{a}&\overline{a}.\overline{b}&\overline{a}.\overline{c}\\ \overline{b}.\overline{a}&\overline{b}.\overline{b}&\overline{b}.\overline{c}\\ \overline{c}.\overline{a}&\overline{c}.\overline{b}&\overline{c}.\overline{c}\end{array}\right|\)
উত্তরঃ \(\sqrt{29}, \ \sqrt{11}, \ \sqrt{38}, \ \sqrt{42}\) এবং \(\sqrt{77}\)
উদাহরণ \(2.\) \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয়ের লব্ধি ভেক্টর ও তার মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(3\)
উদাহরণ \(3.\) যদি, \(-\hat{i}+\lambda\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টদ্বয় পরস্পর লম্ব হয় তবে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=1\)
উদাহরণ \(4.\) যে শর্তে \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরটি
\((1)\) \(YZ\) সমতল;
\((2)\) \(ZX\) সমতল ;
\((3)\) \(XY\) সমতলের সমান্তরাল তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=0, \ b=0, \ c=0\)
উদাহরণ \(5.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয় পরস্পর লম্বিক।
উদাহরণ \(6.\) যদি \(|\overline{a}+\overline{b}|=|\overline{a}-\overline{b}|\) হয় তবে , দেখাও যে, \(\overline{a}\) ভেক্টরটি \(\overline{b}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
জাতীয়ঃ ২০১৬, ২০০৬ ।
উদাহরণ \(7.\) নিম্নের ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্গত কোণ নির্ণয় কর।
\((i) \overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\((ii) \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}, \ \overline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ২০১১ ।
উত্তরঃ \((i) \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{21}\right)}\)\((ii) \ \cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
উদাহরণ \(8.\) নিম্নের ভেক্টর স্থাংকের অক্ষত্রয়ের যোগবোধক দিকের সহিত যে কোণসমূহ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
\((i) \ 3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ২০১১ ।
\((ii) \ \hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\) উত্তরঃ \((i) \ \cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\((ii) \ \cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
উদাহরণ \(9.\) ডট গুণনের সাহায্যে \(A(1,3,2)\) \(B(2,-1,1)\) এবং \(C(-1,2,3)\) শীর্ষবিন্দু বিশিষ্ট ত্রিভুজের কোণসমূহ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{6\sqrt{3}}\right)}; \ \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{6\sqrt{11}}\right)}; \ \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{5}{2\sqrt{22}}\right)}\)
উদাহরণ \(10.\) \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((i) \ \overline{a}=2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
\((ii) \ \overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
উত্তরঃ \((i) \ \frac{2}{9}; \ \frac{2}{7}\)
\((ii) \ \frac{7}{\sqrt{26}}; \ \frac{7}{\sqrt{14}}\)
উদাহরণ \(11.\) \(A(2,3,-1)\) ও \(B(-2,-4,3)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখার উপর \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(1\)
উদাহরণ \(12.\) যদি, \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) হয় তবে
\((i) \ \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর
এবং \((ii) \ \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((i) \ \frac{4}{49}\overline{b}\)
\((ii) \ \frac{4}{9}\overline{a}\)
উদাহরণ \(13.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
উদাহরণ \(14.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) অবস্থান ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী সমদ্বিবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
জাতীয়ঃ ১৯৯৭ ।
উদাহরণ \(15.\) \(\hat{a}\) এবং \(\hat{b}\) একক ভেক্টরের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, দেখাও যে, \(\sin{\frac{\theta}{2}}=\frac{1}{2}|\hat{a}-\hat{b}|\)
উদাহরণ \(16.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \((\overline{a}+\overline{b})\times(\overline{a}-\overline{b})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-20\hat{i}-6\hat{j}-22\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ১৯৯৭ ।
উদাহরণ \(17.\) \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর হলে দেখাও যে, \((|\overline{a}\times\overline{b}|)^2=a^2b^2-(\overline{a}.\overline{b})^2\)
জাতীয়ঃ ২০০৬; বিঃপাসঃ ২০১৭ ।
উদাহরণ \(18.\) \(\overline{a},\) \(\overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) ভেক্টরের জন্য দেখাও যে , \(\overline{a}\times(\overline{b}+\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}+\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}+\overline{b})=0\)
জাতীয়ঃ ২০০২ ।
উদাহরণ \(19.\) \(XY\) সমতলের সমান্তরাল এবং \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{5}(3\hat{j}+4\hat{k})}\)
উদাহরণ \(20.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দ্বারা গঠিত সমতলের উপর একক লম্ব ভেক্টর নির্ণয় কর। আবার একই দিকে \(5\) একক দৈর্ঘ্য বিশিষ্ট একটি ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}; \ \pm{\frac{5}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}\)
জাতীয়ঃ ২০০৬; বিঃপাসঃ ১৯৯৭ ।
উদাহরণ \(21.\) নিচের ভেক্টরদ্বয়ের প্রত্যেকটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর। ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণের সাইনও নির্ণয় কর।
\((a)\) \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ২০১৭, ২০১৫, ২০১৩, ২০০৮, ১৯৯৯ ।
\((b)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}\) জাতীয়ঃ ২০০৭ ।
\((c)\) \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k}\) জাতীয়ঃ ২০১০, ১৯৯৬; বিঃপাসঃ ২০১৫ ।
\((d)\) \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}\) জাতীয়ঃ ২০১৬ ।
উত্তরঃ \((a) \pm{\frac{1}{\sqrt{339}}(7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\sqrt{\left(\frac{113}{140}\right)}\)\((b) \pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(2\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{2}}{\sqrt{15}}\)
\((c) \pm{\frac{1}{3\sqrt{5}}(-2\hat{i}+5\hat{j}-4\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{5}}{\sqrt{29}}\)
\((d) \pm{\frac{1}{\sqrt{117}}(-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\sqrt{\left(\frac{117}{406}\right)}\)
উদাহরণ \(22.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-4\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি ভেক্টরের সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{17}}(2\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})}\)
উদাহরণ \(23.\) যদি তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক \(A(2,4,-1)\) ও \(B(0,2,-3)\) এবং \(C(3,2,1)\) হয় তবে \(ABC\) সমতলের উপর লম্ব একটি ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-8\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\)
উদাহরণ \(24.\) \(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=0\) হলে দেখাও যে, \(\overline{a}\times\overline{b}=\overline{b}\times\overline{c}=\overline{c}\times\overline{a}\)
উদাহরণ \(25.\) \(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) দুইটি ভেক্টর হলে দেখাও যে, \(|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|A|^2|B|^2\)
জাতীয়ঃ ২০০০,১৯৯৭ ।
উদাহরণ \(26.\) যদি \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হয় তবে দেখাও যে,
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
জাতীয়ঃ ২০০৬; বিঃপাসঃ ২০১৪ ।
উদাহরণ \(27.\) যদি \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হয় তবে দেখাও যে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
জাতীয়ঃ ২০১২ ।
উদাহরণ \(28.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য দেখাও যে, \([\overline{a}+\overline{b} \ \overline{b}+\overline{c} \ \overline{c}+\overline{a}]=2[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]\)
জাতীয়ঃ ২০১৮,২০১০,২০০৩; ঢাঃবিঃ ২০১২,২০০৯,২০০৬; ঢাঃবিঃএফিঃকঃ ২০১৭ ।
উদাহরণ \(29.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য দেখাও যে, \([\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{b}\times\overline{c} \ \overline{c}\times\overline{a}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]^2=\left|\begin{array}{c}\overline{a}.\overline{a}&\overline{a}.\overline{b}&\overline{a}.\overline{c}\\ \overline{b}.\overline{a}&\overline{b}.\overline{b}&\overline{b}.\overline{c}\\ \overline{c}.\overline{a}&\overline{c}.\overline{b}&\overline{c}.\overline{c}\end{array}\right|\)
জাতীয়ঃ ২০১৬,২০১৩,২০১০,২০০৫,১৯৯৯,১৯৯৬; ঢাঃবিঃ ২০০৭,২০০৪,২০০০,১৯৯৪; জাতীয়ঃপাসঃ ২০১৭,২০১৫ ।
উদাহরণ \(30.\) \(\overline{A}=x_{1}\overline{a}+y_{1}\overline{b}+z_{1}\overline{c}, \ \overline{B}=x_{2}\overline{a}+y_{2}\overline{b}+z_{2}\overline{c}\) এবং \(\overline{C}=x_{3}\overline{a}+y_{3}\overline{b}+z_{3}\overline{c}\) হয় তবে দেখাও যে, \(\overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=\left|\begin{array}{c}x_{1}&y_{1}&z_{1}\\ x_{2}&y_{2}&z_{2}\\ x_{3}&y_{3}&z_{3}\end{array}\right|\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
উদাহরণ \(31.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটি একতলীয় না হয় তবে \(\overline{d}\) যে কোনো ভেক্টর হলে দেখাও যে, \(\overline{d}=\frac{\overline{c}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{a}\times\overline{b})+\frac{\overline{a}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{b}\times\overline{c})+\frac{\overline{b}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{c}\times\overline{a})\)
উদাহরণ \(32.\) \(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একই সমতলে অবস্থিত হলে ধ্রুবক \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{3}{5}\)
উদাহরণ \(33.\) দেখাও যে, নিম্নের ভেক্টরগুলি সমতলীয়।
\((a) \ \overline{A}=5\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ \overline{C}=4\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
উদাহরণ \(34.\) \(\overline{A}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{(\overline{B}\times{\overline{C}})}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(15\hat{i}+15\hat{j}-15\hat{k}\)
উদাহরণ \(35.\) \(\overline{a}=4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\) এর জন্য প্রমাণ কর যে, \(\overline{a}\times{(\overline{b}\times{\overline{c}})}=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
উদাহরণ \(36.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য দেখাও যে, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}\times\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
উদাহরণ \(37.\) \(\overline{a}\) ভেক্টরটির জন্য দেখাও যে,
\((i) \ (\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}=\overline{a}\)
\((ii) \ \hat{i}\times(\overline{a}\times\hat{i})+\hat{j}\times(\overline{a}\times\hat{j})+\hat{k}\times(\overline{a}\times\hat{k})=2\overline{a}\)
উদাহরণ \(38.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}\) ভেক্টর চারটির জন্য দেখাও যে, \((\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=\overline{b}(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})-\overline{a}(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})\)\(=\overline{c}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{d})-\overline{d}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{c})\)
উদাহরণ \(39.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}\) ভেক্টর চারটির জন্য দেখাও যে, \((\overline{a}\times\overline{b}).(\overline{c}\times\overline{d})+(\overline{b}\times\overline{c}).(\overline{a}\times\overline{d})+(\overline{c}\times\overline{a}).(\overline{b}\times\overline{d})=0\)
উদাহরণ \(40.\) যদি \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হয় তবে, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\hat{i}-14\hat{j}-7\hat{k}\)
উদাহরণ \(41.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}, \overline{e}, \overline{f}\) ভেক্টর ছয়টির জন্য দেখাও যে,
\((i) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{a}][\overline{b} \ \overline{e} \ \overline{f}]-[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{b}][\overline{a} \ \overline{e} \ \overline{f}]\)
\((ii) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{e}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{f}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{f}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{e}]\)
\((iii) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}][\overline{e} \ \overline{f} \ \overline{c}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{d} \ \overline{e} \ \overline{f}]\)
উদাহরণ \(42.\) \(\overline{l}, \overline{m}, \overline{n}, \ \overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর ছয়টির জন্য দেখাও যে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
উদাহরণ \(43.\) \(\overline{l}, \overline{m}, \overline{n}, \ \overline{a}, \overline{b}\) ভেক্টর পাঁচটির জন্য দেখাও যে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}](\overline{a}\times\overline{b})=\left|\begin{array}{c}\overline{l}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
উদাহরণ \(44.\) \(\overline{a}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \((\overline{b}+2\overline{a}).(\overline{c}-\overline{a})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-14\)
উদাহরণ \(45.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
উদাহরণ \(46.\) \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) ভেক্টরটি \(x, y\) ও \(z\) অক্ষের ধনাত্মক দিকের সহিত যথাক্রমে \(\alpha, \beta\) ও \(\gamma\) কোণ উৎপন্ন করলে \(\alpha, \beta\) ও \(\gamma\) কোণের মাণ নির্ণয় কর এবং প্রমাণ কর যে, \(\cos^2{\alpha}+\cos^2{\beta}+\cos^2{\gamma}=1\)
উত্তরঃ \(\alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{x}{r}\right)}, \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{y}{r}\right)}, \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{z}{r}\right)}\)
উদাহরণ \(47.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটি একতলীয় না হয় তবে \(\overline{d}\) যে কোনো ভেক্টর হলে দেখাও যে,
\(\overline{d}=\frac{[\overline{d} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{a}+\frac{[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{b}+\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{c}\)
উদাহরণ \(48.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{9}{\sqrt{6}}; \ -\frac{9}{\sqrt{14}}\)
উদাহরণ \(49.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
উদাহরণ \(50.\) \(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর লব্ধি ভেক্টরের সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k})}\)
উদাহরণ \(51.\) যদি \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) হয়, তবে যে কোনো ভেক্টর \(\overline{r}\) এর জন্য দেখাও যে,
\(\overline{r}=(\overline{r}.\overline{a}^{\prime})\overline{a}+(\overline{r}.\overline{b}^{\prime})\overline{b}+(\overline{r}.\overline{c}^{\prime})\overline{c}\)
উদাহরণ \(52.\) যদি \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\) এবং \(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) হয়, তবে দেখাও যে,
\((a) \ \overline{a}.\overline{a}^{\prime}=\overline{b}.\overline{b}^{\prime}=\overline{c}.\overline{c}^{\prime}=1\)
\((b) \ \overline{a}^{\prime}.\overline{b}=\overline{a}^{\prime}.\overline{c}=\overline{b}^{\prime}.\overline{a}=\overline{b}^{\prime}.\overline{c}=\overline{c}^{\prime}.\overline{a}=\overline{c}^{\prime}.\overline{b}=0\)
\((c) \ \overline{a}\times\overline{a}^{\prime}+\overline{b}\times\overline{b}^{\prime}+\overline{c}\times\overline{c}^{\prime}=0\)
\((d) \ [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\frac{1}{[\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]}\) যেখানে, \([\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]\ne{0}\)
উদাহরণ \(53.\) \(A(3,-1,2),\) \(B(1,-1,-3)\) ও \(C(4,-3,1)\) বিন্দু তিনটি শুন্যে অবস্থিত। \(ABC\) ত্রিভুজের কোণ তিনটি নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}; \ \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{29}\right)};\) \( \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}\)
উদাহরণ \(54.\) \(A, \ B, \ C, \ D\) বিন্দু চারটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}, \ 4\hat{i}+5\hat{j}+6\hat{k}, \ 7\hat{i}+9\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+6\hat{j}\) হলে, দেখাও যে, \(\overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
উদাহরণ \(55.\) \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k};\) \(\overline{B}=-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k}\) এবং তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক \(P(-3,-2,-1), \ Q(4,0,-3)\) এবং \(S(6,-7,8) \)
\((a)\) উদাহরণসহ একক ভেক্টরে সংজ্ঞা দাও।
\((b)\) উদ্দীপকের আলোকে \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ নির্ণয় কর।
\((c)\) উদ্দীপকের আলোকে \(PQS\) ত্রিভুজের ক্ষেত্রফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((b) \frac{3}{14}(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}), \ (c) 48.57\) বর্গ একক।
উদাহরণ \(56.\) \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\((a)\) \(\overline{a}.\overline{b}\) নির্ণয় কর।
\((b)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর পরস্পরের উপর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((c)\) দেখাও যে ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
উত্তরঃ \((a) 14; \ \sqrt{14}; \ \frac{14}{\sqrt{35}}\)
উদাহরণ \(57.\) \(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) ও \(\hat{i}-3\hat{j}+a\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একই সমতলে অবস্থিত হলে ধ্রুবক \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=5\)
উদাহরণ \(58.\) \(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k},\) \(-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরগুচ্ছের বিপরীত ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{k}); \ -\frac{1}{3}(7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}); \ -\frac{1}{3}(8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k})\)
উদাহরণ \(31.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটি একতলীয় না হয় তবে \(\overline{d}\) যে কোনো ভেক্টর হলে দেখাও যে, \(\overline{d}=\frac{\overline{c}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{a}\times\overline{b})+\frac{\overline{a}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{b}\times\overline{c})+\frac{\overline{b}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{c}\times\overline{a})\)
উদাহরণ \(32.\) \(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একই সমতলে অবস্থিত হলে ধ্রুবক \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{3}{5}\)
জাতীয়ঃ ১৯৯৫; রাঃবিঃ ১৯৬৬; জাতীয়ঃপাসঃ ২০১৪ ।
উদাহরণ \(33.\) দেখাও যে, নিম্নের ভেক্টরগুলি সমতলীয়।
\((a) \ \overline{A}=5\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ \overline{C}=4\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ১৯৯৫; রাঃবিঃ ১৯৬৬; জাতীয়ঃপাসঃ ২০১৪ ।
\((b) \ \hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}, \ 2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ 3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\)উদাহরণ \(34.\) \(\overline{A}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{(\overline{B}\times{\overline{C}})}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(15\hat{i}+15\hat{j}-15\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ২০১১, ১৯৯৫ ।
উদাহরণ \(35.\) \(\overline{a}=4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\) এর জন্য প্রমাণ কর যে, \(\overline{a}\times{(\overline{b}\times{\overline{c}})}=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
উদাহরণ \(36.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য দেখাও যে, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}\times\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
জাতীয়ঃ ২০১৭,২০১৩,২০১১,২০০২,১৯৯৭; ঢাঃবিঃ ২০০৫ ।
উদাহরণ \(37.\) \(\overline{a}\) ভেক্টরটির জন্য দেখাও যে,
\((i) \ (\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}=\overline{a}\)
\((ii) \ \hat{i}\times(\overline{a}\times\hat{i})+\hat{j}\times(\overline{a}\times\hat{j})+\hat{k}\times(\overline{a}\times\hat{k})=2\overline{a}\)
জাতীয়ঃ ২০০৫,১৯৯৫; জাতীয়ঃপাসঃ ২০১৫ ।
উদাহরণ \(38.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}\) ভেক্টর চারটির জন্য দেখাও যে, \((\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=\overline{b}(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})-\overline{a}(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})\)\(=\overline{c}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{d})-\overline{d}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{c})\)
উদাহরণ \(39.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}\) ভেক্টর চারটির জন্য দেখাও যে, \((\overline{a}\times\overline{b}).(\overline{c}\times\overline{d})+(\overline{b}\times\overline{c}).(\overline{a}\times\overline{d})+(\overline{c}\times\overline{a}).(\overline{b}\times\overline{d})=0\)
জাতীয়ঃ ২০১৪ ।
উদাহরণ \(40.\) যদি \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হয় তবে, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\hat{i}-14\hat{j}-7\hat{k}\)
উদাহরণ \(41.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}, \overline{e}, \overline{f}\) ভেক্টর ছয়টির জন্য দেখাও যে,
\((i) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{a}][\overline{b} \ \overline{e} \ \overline{f}]-[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{b}][\overline{a} \ \overline{e} \ \overline{f}]\)
\((ii) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{e}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{f}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{f}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{e}]\)
\((iii) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}][\overline{e} \ \overline{f} \ \overline{c}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{d} \ \overline{e} \ \overline{f}]\)
উদাহরণ \(42.\) \(\overline{l}, \overline{m}, \overline{n}, \ \overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর ছয়টির জন্য দেখাও যে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
জাতীয়ঃ ২০১৭ ।
উদাহরণ \(43.\) \(\overline{l}, \overline{m}, \overline{n}, \ \overline{a}, \overline{b}\) ভেক্টর পাঁচটির জন্য দেখাও যে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}](\overline{a}\times\overline{b})=\left|\begin{array}{c}\overline{l}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
উদাহরণ \(44.\) \(\overline{a}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \((\overline{b}+2\overline{a}).(\overline{c}-\overline{a})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-14\)
উদাহরণ \(45.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
উদাহরণ \(46.\) \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) ভেক্টরটি \(x, y\) ও \(z\) অক্ষের ধনাত্মক দিকের সহিত যথাক্রমে \(\alpha, \beta\) ও \(\gamma\) কোণ উৎপন্ন করলে \(\alpha, \beta\) ও \(\gamma\) কোণের মাণ নির্ণয় কর এবং প্রমাণ কর যে, \(\cos^2{\alpha}+\cos^2{\beta}+\cos^2{\gamma}=1\)
উত্তরঃ \(\alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{x}{r}\right)}, \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{y}{r}\right)}, \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{z}{r}\right)}\)
উদাহরণ \(47.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটি একতলীয় না হয় তবে \(\overline{d}\) যে কোনো ভেক্টর হলে দেখাও যে,
\(\overline{d}=\frac{[\overline{d} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{a}+\frac{[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{b}+\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{c}\)
জাতীয়ঃ ১৯৯৩ ।
উদাহরণ \(48.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{9}{\sqrt{6}}; \ -\frac{9}{\sqrt{14}}\)
উদাহরণ \(49.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
উদাহরণ \(50.\) \(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর লব্ধি ভেক্টরের সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k})}\)
উদাহরণ \(51.\) যদি \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) হয়, তবে যে কোনো ভেক্টর \(\overline{r}\) এর জন্য দেখাও যে,
\(\overline{r}=(\overline{r}.\overline{a}^{\prime})\overline{a}+(\overline{r}.\overline{b}^{\prime})\overline{b}+(\overline{r}.\overline{c}^{\prime})\overline{c}\)
জাতীয়ঃ ২০০১, ১৯৯৮ ।
উদাহরণ \(52.\) যদি \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\) এবং \(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) হয়, তবে দেখাও যে,
\((a) \ \overline{a}.\overline{a}^{\prime}=\overline{b}.\overline{b}^{\prime}=\overline{c}.\overline{c}^{\prime}=1\)
\((b) \ \overline{a}^{\prime}.\overline{b}=\overline{a}^{\prime}.\overline{c}=\overline{b}^{\prime}.\overline{a}=\overline{b}^{\prime}.\overline{c}=\overline{c}^{\prime}.\overline{a}=\overline{c}^{\prime}.\overline{b}=0\)
\((c) \ \overline{a}\times\overline{a}^{\prime}+\overline{b}\times\overline{b}^{\prime}+\overline{c}\times\overline{c}^{\prime}=0\)
\((d) \ [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\frac{1}{[\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]}\) যেখানে, \([\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]\ne{0}\)
জাতীয়ঃ ২০০১ ।
উদাহরণ \(53.\) \(A(3,-1,2),\) \(B(1,-1,-3)\) ও \(C(4,-3,1)\) বিন্দু তিনটি শুন্যে অবস্থিত। \(ABC\) ত্রিভুজের কোণ তিনটি নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}; \ \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{29}\right)};\) \( \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}\)
উদাহরণ \(54.\) \(A, \ B, \ C, \ D\) বিন্দু চারটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}, \ 4\hat{i}+5\hat{j}+6\hat{k}, \ 7\hat{i}+9\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+6\hat{j}\) হলে, দেখাও যে, \(\overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
উদাহরণ \(55.\) \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k};\) \(\overline{B}=-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k}\) এবং তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক \(P(-3,-2,-1), \ Q(4,0,-3)\) এবং \(S(6,-7,8) \)
\((a)\) উদাহরণসহ একক ভেক্টরে সংজ্ঞা দাও।
\((b)\) উদ্দীপকের আলোকে \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ নির্ণয় কর।
\((c)\) উদ্দীপকের আলোকে \(PQS\) ত্রিভুজের ক্ষেত্রফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((b) \frac{3}{14}(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}), \ (c) 48.57\) বর্গ একক।
উদাহরণ \(56.\) \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\((a)\) \(\overline{a}.\overline{b}\) নির্ণয় কর।
\((b)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর পরস্পরের উপর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((c)\) দেখাও যে ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
উত্তরঃ \((a) 14; \ \sqrt{14}; \ \frac{14}{\sqrt{35}}\)
উদাহরণ \(57.\) \(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) ও \(\hat{i}-3\hat{j}+a\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একই সমতলে অবস্থিত হলে ধ্রুবক \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=5\)
উদাহরণ \(58.\) \(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k},\) \(-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরগুচ্ছের বিপরীত ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{k}); \ -\frac{1}{3}(7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}); \ -\frac{1}{3}(8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k})\)
উদাহরণ \(1.\) \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(|\overline{A}|, \ |\overline{B}|, \ |\overline{A}+\overline{B}|, \ |\overline{A}-\overline{B}|\) এবং \(|\overline{A}-2\overline{B}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{29}, \ \sqrt{11}, \ \sqrt{38}, \ \sqrt{42}\) এবং \(\sqrt{77}\)
উত্তরঃ \(\sqrt{29}, \ \sqrt{11}, \ \sqrt{38}, \ \sqrt{42}\) এবং \(\sqrt{77}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+16}\)
\(=\sqrt{29}\)
\(\therefore |\overline{A}|=\sqrt{29}\)
আবার, \(|\overline{B}|=|3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+1^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+1+1}\)
\(=\sqrt{11}\)
\(\therefore |\overline{B}|=\sqrt{11}\)
আবার, \(|\overline{A}+\overline{B}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}+3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|5\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{5^2+(-2)^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+4+9}\)
\(=\sqrt{38}\)
\(\therefore |\overline{A}+\overline{B}|=\sqrt{38}\)
আবার, \(|\overline{A}-\overline{B}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}-3\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|-\hat{i}-4\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+(-4)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+25}\)
\(=\sqrt{42}\)
\(\therefore |\overline{A}-\overline{B}|=\sqrt{42}\)
আবার, \(|\overline{A}-2\overline{B}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}-2(3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}-6\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})|\)
\(=|-4\hat{i}-5\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-4)^2+(-5)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+25+36}\)
\(=\sqrt{77}\)
\(\therefore |\overline{A}-2\overline{B}|=\sqrt{77}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+16}\)
\(=\sqrt{29}\)
\(\therefore |\overline{A}|=\sqrt{29}\)
আবার, \(|\overline{B}|=|3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+1^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+1+1}\)
\(=\sqrt{11}\)
\(\therefore |\overline{B}|=\sqrt{11}\)
আবার, \(|\overline{A}+\overline{B}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}+3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|5\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{5^2+(-2)^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+4+9}\)
\(=\sqrt{38}\)
\(\therefore |\overline{A}+\overline{B}|=\sqrt{38}\)
আবার, \(|\overline{A}-\overline{B}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}-3\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|-\hat{i}-4\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+(-4)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+25}\)
\(=\sqrt{42}\)
\(\therefore |\overline{A}-\overline{B}|=\sqrt{42}\)
আবার, \(|\overline{A}-2\overline{B}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}-2(3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}-6\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})|\)
\(=|-4\hat{i}-5\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-4)^2+(-5)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+25+36}\)
\(=\sqrt{77}\)
\(\therefore |\overline{A}-2\overline{B}|=\sqrt{77}\)
উদাহরণ \(2.\) \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয়ের লব্ধি ভেক্টর ও তার মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(3\)
উত্তরঃ \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(3\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
ভেক্টরত্রয়ের লব্ধি ভেক্টর \(=\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}+2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
লব্ধি ভেক্টর মাণ \(=|\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}|\)
\(=|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore\) লব্ধি ভেক্টর মাণ \(=3\)
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
ভেক্টরত্রয়ের লব্ধি ভেক্টর \(=\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}+2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
লব্ধি ভেক্টর মাণ \(=|\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}|\)
\(=|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore\) লব্ধি ভেক্টর মাণ \(=3\)
উদাহরণ \(3.\) যদি, \(-\hat{i}+\lambda\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টদ্বয় পরস্পর লম্ব হয় তবে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=1\)
উত্তরঃ \(\lambda=1\)
সমাধানঃ

\(-\hat{i}+\lambda\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টদ্বয় পরস্পর লম্ব
\(\therefore (-\hat{i}+\lambda\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) পরস্পর লম্ব হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=0\) হয়।
\(\Rightarrow -1\times{2}+\lambda\times{3}+1\times{-1}=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow -2+3\lambda-1=0\)
\(\Rightarrow 3\lambda-3=0\)
\(\Rightarrow 3\lambda=3\)
\(\therefore \lambda=1\)
উদাহরণ \(4.\) যে শর্তে \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরটি
\((1)\) \(YZ\) সমতল;
\((2)\) \(ZX\) সমতল ;
\((3)\) \(XY\) সমতলের সমান্তরাল তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=0, \ b=0, \ c=0\)
\((1)\) \(YZ\) সমতল;
\((2)\) \(ZX\) সমতল ;
\((3)\) \(XY\) সমতলের সমান্তরাল তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=0, \ b=0, \ c=0\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\((1)\) \(x\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{i}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(YZ\) সমতলের সমান্তরাল অর্থাৎ \(x\) অক্ষের উপর লম্ব হবে
\(\therefore \overline{A}.\hat{i}=0\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{i}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 1+b\times 0+c\times 0=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow a+0+0=0\)
\(\therefore a=0\)
\((2)\) \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{j}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(ZX\) সমতলের সমান্তরাল অর্থাৎ \(y\) অক্ষের উপর লম্ব হবে
\(\therefore \overline{A}.\hat{j}=0\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{j}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 0+b\times 1+c\times 0=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 0+b+0=0\)
\(\therefore b=0\)
\((3)\) \(z\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{k}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(XY\) সমতলের সমান্তরাল অর্থাৎ \(z\) অক্ষের উপর লম্ব হবে
\(\therefore \overline{A}.\hat{k}=0\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{k}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 0+b\times 0+c\times 1=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 0+0+c=0\)
\(\therefore c=0\)
\(\overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\((1)\) \(x\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{i}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(YZ\) সমতলের সমান্তরাল অর্থাৎ \(x\) অক্ষের উপর লম্ব হবে
\(\therefore \overline{A}.\hat{i}=0\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{i}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 1+b\times 0+c\times 0=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow a+0+0=0\)
\(\therefore a=0\)
\((2)\) \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{j}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(ZX\) সমতলের সমান্তরাল অর্থাৎ \(y\) অক্ষের উপর লম্ব হবে
\(\therefore \overline{A}.\hat{j}=0\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{j}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 0+b\times 1+c\times 0=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 0+b+0=0\)
\(\therefore b=0\)
\((3)\) \(z\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{k}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(XY\) সমতলের সমান্তরাল অর্থাৎ \(z\) অক্ষের উপর লম্ব হবে
\(\therefore \overline{A}.\hat{k}=0\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{k}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 0+b\times 0+c\times 1=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 0+0+c=0\)
\(\therefore c=0\)
উদাহরণ \(5.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয় পরস্পর লম্বিক।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=1\times{1}+1\times{2}+1\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=1+2-3\)
\(=3-3\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\therefore \overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) পরস্পর লম্ব।
আবার, \(\overline{b}.\overline{c}=(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\)
\(=1\times{5}+2\times{-4}+(-3)\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=5-8+3\)
\(=8-8\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{b}.\overline{c}=0\)
\(\therefore \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) পরস্পর লম্ব।
আবার, \(\overline{c}.\overline{a}=(5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=5\times{1}+(-4)\times{1}+(-1)\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=5-4-1\)
\(=5-5\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{c}.\overline{a}=0\)
\(\therefore \overline{c}\) এবং \(\overline{a}\) পরস্পর লম্ব।
( দেখানো হলো )
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=1\times{1}+1\times{2}+1\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=1+2-3\)
\(=3-3\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\therefore \overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) পরস্পর লম্ব।
আবার, \(\overline{b}.\overline{c}=(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\)
\(=1\times{5}+2\times{-4}+(-3)\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=5-8+3\)
\(=8-8\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{b}.\overline{c}=0\)
\(\therefore \overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) পরস্পর লম্ব।
আবার, \(\overline{c}.\overline{a}=(5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{c}=5\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=5\times{1}+(-4)\times{1}+(-1)\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=5-4-1\)
\(=5-5\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{c}.\overline{a}=0\)
\(\therefore \overline{c}\) এবং \(\overline{a}\) পরস্পর লম্ব।
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(6.\) যদি \(|\overline{a}+\overline{b}|=|\overline{a}-\overline{b}|\) হয় তবে , দেখাও যে, \(\overline{a}\) ভেক্টরটি \(\overline{b}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
জাতীয়ঃ ২০১৬, ২০০৬ ।
সমাধানঃ

\(|\overline{a}+\overline{b}|=|\overline{a}-\overline{b}|\)
\(\Rightarrow |\overline{a}+\overline{b}|^2=|\overline{a}-\overline{b}|^2\) ➜ উভয় পার্শে বর্গ করে।
\(\Rightarrow (\overline{a}+\overline{b}).(\overline{a}+\overline{b})=(\overline{a}-\overline{b}).(\overline{a}-\overline{b})\) ➜ \(\because |\overline{A}|^2=\overline{A}.\overline{A}\)
\(\Rightarrow \overline{a}.\overline{a}+\overline{a}.\overline{b}+\overline{b}.\overline{a}+\overline{b}.\overline{b}=\overline{a}.\overline{a}-\overline{a}.\overline{b}-\overline{b}.\overline{a}+\overline{b}.\overline{b}\)
\(\Rightarrow |\overline{a}|^2+2\overline{a}.\overline{b}+|\overline{b}|^2=|\overline{a}|^2-2\overline{a}.\overline{b}+|\overline{b}|^2\) ➜ \(\because \overline{A}.\overline{A}=|\overline{A}|^2\)
\(\overline{a}.\overline{b}=\overline{b}.\overline{a}\)
\(\Rightarrow |\overline{a}|^2+2\overline{a}.\overline{b}+|\overline{b}|^2-|\overline{a}|^2+2\overline{a}.\overline{b}-|\overline{b}|^2=0\)
\(\Rightarrow 4\overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\therefore \overline{a}\) ভেক্টরটি \(\overline{b}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(7.\) নিম্নের ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্গত কোণ নির্ণয় কর।
\((i) \overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\((ii) \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}, \ \overline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
\((ii) \ \cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
\((i) \overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\((ii) \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}, \ \overline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ২০১১ ।
উত্তরঃ \((i) \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{21}\right)}\)\((ii) \ \cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
সমাধানঃ
\((i)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+2^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+4+9}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore b=7\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})\)
\(=2\times{6}+1\times{2}+(-2)\times{3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=12+2-6\)
\(=14-6\)
\(=8\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=8\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a b}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{3\times{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{21}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{21}\right)}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times{6}+1\times{2}+(-2)\times{3}}{\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}\sqrt{6^2+2^2+3^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{12+2-6}{\sqrt{4+1+4}\sqrt{36+4+9}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{14-6}{\sqrt{9}\sqrt{49}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{3\times{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{21}\right)}\)
\((ii)\) দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|4\hat{i}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{4^2+0^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+0+9}\)
\(=\sqrt{25}\)
\(=5\)
\(\therefore b=5\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(4\hat{i}-3\hat{k})\)
\(=1\times{4}+2\times{0}+(-3)\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4+0+9\)
\(=13\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=13\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a b}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{\sqrt{14}\times{5}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times{4}+2\times{0}+(-3)\times{-3}}{\sqrt{1^2+2^2+(-3)^2}\sqrt{4^2+0^2+(-3)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4+0+9}{\sqrt{1+4+9}\sqrt{16+0+9}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{\sqrt{14}\sqrt{25}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\times{14}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\times{14}}\right)}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+2^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+4+9}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore b=7\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})\)
\(=2\times{6}+1\times{2}+(-2)\times{3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=12+2-6\)
\(=14-6\)
\(=8\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=8\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a b}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{3\times{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{21}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{21}\right)}\)
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times{6}+1\times{2}+(-2)\times{3}}{\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}\sqrt{6^2+2^2+3^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{12+2-6}{\sqrt{4+1+4}\sqrt{36+4+9}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{14-6}{\sqrt{9}\sqrt{49}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{3\times{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{21}\right)}\)
\((ii)\) দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|4\hat{i}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{4^2+0^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+0+9}\)
\(=\sqrt{25}\)
\(=5\)
\(\therefore b=5\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(4\hat{i}-3\hat{k})\)
\(=1\times{4}+2\times{0}+(-3)\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4+0+9\)
\(=13\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=13\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a b}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{\sqrt{14}\times{5}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times{4}+2\times{0}+(-3)\times{-3}}{\sqrt{1^2+2^2+(-3)^2}\sqrt{4^2+0^2+(-3)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4+0+9}{\sqrt{1+4+9}\sqrt{16+0+9}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{\sqrt{14}\sqrt{25}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\times{14}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\times{14}}\right)}\)
উদাহরণ \(8.\) নিম্নের ভেক্টর স্থাংকের অক্ষত্রয়ের যোগবোধক দিকের সহিত যে কোণসমূহ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
\((i) \ 3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
উত্তরঃ \((i) \ \cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\((ii) \ \cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
\((i) \ 3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ২০১১ ।
\((ii) \ \hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\) উত্তরঃ \((i) \ \cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\((ii) \ \cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
সমাধানঃ
\((i)\)
ধরি,
\(\underline{a}=3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+(-6)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+36+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore a=7\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}}{7}\)
\(=\frac{3}{7}\hat{i}-\frac{6}{7}\hat{j}+\frac{2}{7}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{3}{7}, \ \cos{\beta}=-\frac{6}{7}, \cos{\gamma}=\frac{2}{7}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\((ii)\) ধরি,
\(\underline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+8^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+64}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore a=9\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}}{9}\)
\(=\frac{1}{9}\hat{i}+\frac{4}{9}\hat{j}+\frac{8}{9}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{1}{9}, \ \cos{\beta}=\frac{4}{9}, \cos{\gamma}=\frac{8}{9}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
\(\underline{a}=3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+(-6)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+36+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore a=7\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}}{7}\)
\(=\frac{3}{7}\hat{i}-\frac{6}{7}\hat{j}+\frac{2}{7}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{3}{7}, \ \cos{\beta}=-\frac{6}{7}, \cos{\gamma}=\frac{2}{7}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\((ii)\) ধরি,
\(\underline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+8^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+64}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore a=9\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}}{9}\)
\(=\frac{1}{9}\hat{i}+\frac{4}{9}\hat{j}+\frac{8}{9}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{1}{9}, \ \cos{\beta}=\frac{4}{9}, \cos{\gamma}=\frac{8}{9}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
উদাহরণ \(9.\) ডট গুণনের সাহায্যে \(A(1,3,2)\) \(B(2,-1,1)\) এবং \(C(-1,2,3)\) শীর্ষবিন্দু বিশিষ্ট ত্রিভুজের কোণসমূহ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{6\sqrt{3}}\right)}; \ \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{6\sqrt{11}}\right)}; \ \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{5}{2\sqrt{22}}\right)}\)
উত্তরঃ \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{6\sqrt{3}}\right)}; \ \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{6\sqrt{11}}\right)}; \ \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{5}{2\sqrt{22}}\right)}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(1,3,2)\) \(B(2,-1,1)\) এবং \(C(-1,2,3)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(2-1)\hat{i}+(-1-3)\hat{j}+(1-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BA}=-\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(-1-1)\hat{i}+(2-3)\hat{j}+(3-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=-2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CA}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=(-1-2)\hat{i}+(2+1)\hat{j}+(3-1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=-3\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CB}=-3\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\overrightarrow{AB}=\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overrightarrow{AC}=-2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এর মধ্যবর্তী কোণ,
\(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times{-2}+(-4)\times{-1}+(-1)\times{1}}{\sqrt{1^2+(-4)^2+(-1)^2}\sqrt{(-2)^2+(-1)^2+1^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-2+4-1}{\sqrt{1+16+1}\sqrt{4+1+1}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4-3}{\sqrt{18}\sqrt{6}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{3\times 6}\sqrt{6}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{3}\times \sqrt{6}\times \sqrt{6}}\right)}\)
\(\therefore \angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{6\sqrt{3}}\right)}\)
\(\overrightarrow{BA}=-\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overrightarrow{BC}=-3\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) এর মধ্যবর্তী কোণ,
\(\angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{-1\times{-3}+4\times{3}+1\times{2}}{\sqrt{(-1)^2+4^2+1^2}\sqrt{(-3)^2+3^2+2^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3+12+2}{\sqrt{1+16+1}\sqrt{9+9+4}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{\sqrt{18}\sqrt{22}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{\sqrt{9\times 2}\sqrt{2\times 11}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{3\sqrt{2}\times \sqrt{2}\times \sqrt{11}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{3\times 2\times \sqrt{11}}\right)}\)
\(\therefore \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{6\sqrt{11}}\right)}\)
এবং \(\overrightarrow{CA}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overrightarrow{CB}=3\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) এর মধ্যবর্তী কোণ,
\(\angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times{3}+1\times{-3}+(-1)\times{-2}}{\sqrt{2^2+1^2+(-1)^2}\sqrt{3^2+(-3)^2+(-2)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6-3+2}{\sqrt{2+1+1}\sqrt{9+9+4}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{8-3}{\sqrt{4}\sqrt{22}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{5}{2\sqrt{22}}\right)}\)
\(\therefore \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{5}{2\sqrt{22}}\right)}\)
\(A(1,3,2)\) \(B(2,-1,1)\) এবং \(C(-1,2,3)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(2-1)\hat{i}+(-1-3)\hat{j}+(1-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BA}=-\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(-1-1)\hat{i}+(2-3)\hat{j}+(3-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=-2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CA}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=(-1-2)\hat{i}+(2+1)\hat{j}+(3-1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=-3\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CB}=-3\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\overrightarrow{AB}=\hat{i}-4\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overrightarrow{AC}=-2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এর মধ্যবর্তী কোণ,
\(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times{-2}+(-4)\times{-1}+(-1)\times{1}}{\sqrt{1^2+(-4)^2+(-1)^2}\sqrt{(-2)^2+(-1)^2+1^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-2+4-1}{\sqrt{1+16+1}\sqrt{4+1+1}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4-3}{\sqrt{18}\sqrt{6}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{3\times 6}\sqrt{6}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{3}\times \sqrt{6}\times \sqrt{6}}\right)}\)
\(\therefore \angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{6\sqrt{3}}\right)}\)
\(\overrightarrow{BA}=-\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overrightarrow{BC}=-3\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) এর মধ্যবর্তী কোণ,
\(\angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{-1\times{-3}+4\times{3}+1\times{2}}{\sqrt{(-1)^2+4^2+1^2}\sqrt{(-3)^2+3^2+2^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3+12+2}{\sqrt{1+16+1}\sqrt{9+9+4}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{\sqrt{18}\sqrt{22}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{\sqrt{9\times 2}\sqrt{2\times 11}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{3\sqrt{2}\times \sqrt{2}\times \sqrt{11}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{3\times 2\times \sqrt{11}}\right)}\)
\(\therefore \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{17}{6\sqrt{11}}\right)}\)
এবং \(\overrightarrow{CA}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overrightarrow{CB}=3\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) এর মধ্যবর্তী কোণ,
\(\angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times{3}+1\times{-3}+(-1)\times{-2}}{\sqrt{2^2+1^2+(-1)^2}\sqrt{3^2+(-3)^2+(-2)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6-3+2}{\sqrt{2+1+1}\sqrt{9+9+4}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{8-3}{\sqrt{4}\sqrt{22}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{5}{2\sqrt{22}}\right)}\)
\(\therefore \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{5}{2\sqrt{22}}\right)}\)
উদাহরণ \(10.\) \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((i) \ \overline{a}=2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
\((ii) \ \overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
উত্তরঃ \((i) \ \frac{2}{9}; \ \frac{2}{7}\)
\((ii) \ \frac{7}{\sqrt{26}}; \ \frac{7}{\sqrt{14}}\)
\((i) \ \overline{a}=2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
\((ii) \ \overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
উত্তরঃ \((i) \ \frac{2}{9}; \ \frac{2}{7}\)
\((ii) \ \frac{7}{\sqrt{26}}; \ \frac{7}{\sqrt{14}}\)
সমাধানঃ
\((i)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+6^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+36+9}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore a=7\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+8^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+64}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore b=9\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}).(\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k})\)
\(=2\times{1}+6\times{4}+(-3)\times{8}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2+24-24\)
\(=2\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=2\)
\(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{2}{9}\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{2}{7}\)
\((ii)\) দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+9}\)
\(=\sqrt{26}\)
\(\therefore b=\sqrt{26}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k})\)
\(=2\times{1}+(-3)\times{4}+(-1)\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-12+3\)
\(=5-12\)
\(=-7\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=-7\)
\(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\left|\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\right|\)
\(=\left|\frac{-7}{\sqrt{26}}\right|\)
\(=\frac{7}{\sqrt{26}}\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\left|\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\right|\)
\(=\left|\frac{-7}{\sqrt{14}}\right|\)
\(=\frac{7}{\sqrt{14}}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+6^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+36+9}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore a=7\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+8^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+64}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore b=9\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}).(\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k})\)
\(=2\times{1}+6\times{4}+(-3)\times{8}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2+24-24\)
\(=2\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=2\)
\(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{2}{9}\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{2}{7}\)
\((ii)\) দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+9}\)
\(=\sqrt{26}\)
\(\therefore b=\sqrt{26}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k})\)
\(=2\times{1}+(-3)\times{4}+(-1)\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-12+3\)
\(=5-12\)
\(=-7\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=-7\)
\(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\left|\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\right|\)
\(=\left|\frac{-7}{\sqrt{26}}\right|\)
\(=\frac{7}{\sqrt{26}}\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\left|\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\right|\)
\(=\left|\frac{-7}{\sqrt{14}}\right|\)
\(=\frac{7}{\sqrt{14}}\)
উদাহরণ \(11.\) \(A(2,3,-1)\) ও \(B(-2,-4,3)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখার উপর \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(1\)
উত্তরঃ \(1\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(2,3,-1)\) ও \(B(-2,-4,3)\) দুইটি বিন্দু।
\(\therefore \overrightarrow{AB}=(-2-2)\hat{i}+(-4-3)\hat{j}+(3+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}-7\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-4\hat{i}-7\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(|\overrightarrow{AB}|=|-4\hat{i}-7\hat{j}+4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-4)^2+(-7)^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+49+16}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=9\)
ধরি,
\(\overline{a}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overrightarrow{AB}=(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}).(-4\hat{i}-7\hat{j}+4\hat{k})\)
\(=4\times{-4}+(-3)\times{-7}+1\times{4}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-16+21+4\)
\(=25-16\)
\(=9\)
\(\therefore \overline{a}.\overrightarrow{AB}=9\)
\(\overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AB}|}\)
\(=\frac{9}{9}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overrightarrow{AB}=9\)
এবং \(|\overrightarrow{AB}|=9\)
\(=1\)
\(A(2,3,-1)\) ও \(B(-2,-4,3)\) দুইটি বিন্দু।
\(\therefore \overrightarrow{AB}=(-2-2)\hat{i}+(-4-3)\hat{j}+(3+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}-7\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-4\hat{i}-7\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(|\overrightarrow{AB}|=|-4\hat{i}-7\hat{j}+4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-4)^2+(-7)^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+49+16}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=9\)
ধরি,
\(\overline{a}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overrightarrow{AB}=(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}).(-4\hat{i}-7\hat{j}+4\hat{k})\)
\(=4\times{-4}+(-3)\times{-7}+1\times{4}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-16+21+4\)
\(=25-16\)
\(=9\)
\(\therefore \overline{a}.\overrightarrow{AB}=9\)
\(\overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AB}|}\)
\(=\frac{9}{9}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overrightarrow{AB}=9\)
এবং \(|\overrightarrow{AB}|=9\)
\(=1\)
উদাহরণ \(12.\) যদি, \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) হয় তবে
\((i) \ \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর
এবং \((ii) \ \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((i) \ \frac{4}{49}\overline{b}\)
\((ii) \ \frac{4}{9}\overline{a}\)
\((i) \ \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর
এবং \((ii) \ \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((i) \ \frac{4}{49}\overline{b}\)
\((ii) \ \frac{4}{9}\overline{a}\)
সমাধানঃ
\((i)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+2^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+4+9}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore b=7\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}).(6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})\)
\(=1\times{6}+2\times{2}+2\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6+4-6\)
\(=4\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=4\)
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
\(=\frac{4}{7^2}\overline{b}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=4\)
এবং \(b=7\)
\(=\frac{4}{49}\overline{b}\)
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
\(=\frac{4}{3^2}\overline{a}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=4\)
এবং \(a=3\)
\(=\frac{4}{9}\overline{a}\)
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\overline{b}=6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+2^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+4+9}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore b=7\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}).(6\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})\)
\(=1\times{6}+2\times{2}+2\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6+4-6\)
\(=4\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=4\)
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
\(=\frac{4}{7^2}\overline{b}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=4\)
এবং \(b=7\)
\(=\frac{4}{49}\overline{b}\)
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
\(=\frac{4}{3^2}\overline{a}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=4\)
এবং \(a=3\)
\(=\frac{4}{9}\overline{a}\)
উদাহরণ \(13.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
\(b=|\overline{b}|=|\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore b=\sqrt{35}\)
এবং \(c=|\overline{c}|=|2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+16}\)
\(=\sqrt{21}\)
\(\therefore c=\sqrt{21}\)
এখন, \(a^2+c^2=(\sqrt{14})^2+(\sqrt{21})^2\)
\(=14+21\)
\(=35\)
\(=(\sqrt{35})^2\)
\(=b^2\) ➜ \(\because b=\sqrt{35}\)
\(\therefore a^2+c^2=b^2\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
\(b=|\overline{b}|=|\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore b=\sqrt{35}\)
এবং \(c=|\overline{c}|=|2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+16}\)
\(=\sqrt{21}\)
\(\therefore c=\sqrt{21}\)
এখন, \(a^2+c^2=(\sqrt{14})^2+(\sqrt{21})^2\)
\(=14+21\)
\(=35\)
\(=(\sqrt{35})^2\)
\(=b^2\) ➜ \(\because b=\sqrt{35}\)
\(\therefore a^2+c^2=b^2\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
উদাহরণ \(14.\) দেখাও যে, \(\overline{a}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) অবস্থান ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী সমদ্বিবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
সমাধানঃ

\(A, \ B, \ C\) বিন্দু তিনটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে, \(\overline{a}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \( \overrightarrow{OB}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \( \overrightarrow{OC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}-4\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|-2\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+(-1)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=3\)
\(\overrightarrow{OB}+\overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}\) ➜ \(\triangle{OBC}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OB}+\overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}-\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}-2\hat{i}-4\hat{j}+\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{BC}|=|\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{BC}|=3\)
এবং \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}\) ➜ \(\triangle{OAC}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}-4\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AC}|=|-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+1^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+1+16}\)
\(=\sqrt{18}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AC}|=\sqrt{18}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=|\overrightarrow{BC}|\ne{|\overrightarrow{AC}|}\)
\(\therefore \) ত্রিভুজটি সমদ্বিবাহু ।
আবার,
\(|\overrightarrow{AB}|^2+|\overrightarrow{BC}|^2=3^2+3^2\)
\(=9+9\)
\(=18\)
\(=(\sqrt{18})^2\)
\(=|\overrightarrow{AC}|^2\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|^2+|\overrightarrow{BC}|^2=|\overrightarrow{AC}|^2\)
\(\therefore \) ত্রিভুজটি সমকোণী সমদ্বিবাহু ।
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(15.\) \(\hat{a}\) এবং \(\hat{b}\) একক ভেক্টরের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, দেখাও যে, \(\sin{\frac{\theta}{2}}=\frac{1}{2}|\hat{a}-\hat{b}|\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে
\(\hat{a}\) এবং \(\hat{b}\) একক ভেক্টরের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
\(\therefore |\hat{a}|=|\hat{b}|=1\)
এখন, \(|\hat{a}-\hat{b}|^2=(\hat{a}-\hat{b}).(\hat{a}-\hat{b})\)
\(=\hat{a}.\hat{a}-\hat{a}.\hat{b}-\hat{b}.\hat{a}+\hat{b}\hat{b}\)
\(=|\hat{a}|^2-2\hat{a}.\hat{b}+|\hat{b}|^2\) ➜ \(\because \overline{A}.\overline{A}=|\overline{A}|^2\)
\(\overline{B}.\overline{A}=\overline{A}.\overline{B}\)
\(=1^2-2|\hat{a}||\hat{b}|\cos{\theta}+1^2\) ➜ \(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) এর মধ্যবর্তী কোণ \(\alpha\) হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=|\overline{A}||\overline{A}|\cos{\alpha}\)
\(=1-2.1.1.\cos{\theta}+1\)
\(=2-2\cos{\theta}\)
\(=2(1-\cos{\theta})\)
\(=2\times 2\sin^2{\frac{\theta}{2}}\)
\(=4\sin^2{\frac{\theta}{2}}\)
\(\therefore |\hat{a}-\hat{b}|^2=4\sin^2{\frac{\theta}{2}}\)
\(\Rightarrow 4\sin^2{\frac{\theta}{2}}=|\hat{a}-\hat{b}|^2\)
\(\Rightarrow \sin^2{\frac{\theta}{2}}=\frac{1}{4}|\hat{a}-\hat{b}|^2\)
\(\Rightarrow \sin{\frac{\theta}{2}}=\sqrt{\frac{1}{4}|\hat{a}-\hat{b}|^2}\)
\(\therefore \sin{\frac{\theta}{2}}=\frac{1}{2}|\hat{a}-\hat{b}|\)
( দেখানো হলো )
\(\hat{a}\) এবং \(\hat{b}\) একক ভেক্টরের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
\(\therefore |\hat{a}|=|\hat{b}|=1\)
এখন, \(|\hat{a}-\hat{b}|^2=(\hat{a}-\hat{b}).(\hat{a}-\hat{b})\)
\(=\hat{a}.\hat{a}-\hat{a}.\hat{b}-\hat{b}.\hat{a}+\hat{b}\hat{b}\)
\(=|\hat{a}|^2-2\hat{a}.\hat{b}+|\hat{b}|^2\) ➜ \(\because \overline{A}.\overline{A}=|\overline{A}|^2\)
\(\overline{B}.\overline{A}=\overline{A}.\overline{B}\)
\(=1^2-2|\hat{a}||\hat{b}|\cos{\theta}+1^2\) ➜ \(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) এর মধ্যবর্তী কোণ \(\alpha\) হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=|\overline{A}||\overline{A}|\cos{\alpha}\)
\(=1-2.1.1.\cos{\theta}+1\)
\(=2-2\cos{\theta}\)
\(=2(1-\cos{\theta})\)
\(=2\times 2\sin^2{\frac{\theta}{2}}\)
\(=4\sin^2{\frac{\theta}{2}}\)
\(\therefore |\hat{a}-\hat{b}|^2=4\sin^2{\frac{\theta}{2}}\)
\(\Rightarrow 4\sin^2{\frac{\theta}{2}}=|\hat{a}-\hat{b}|^2\)
\(\Rightarrow \sin^2{\frac{\theta}{2}}=\frac{1}{4}|\hat{a}-\hat{b}|^2\)
\(\Rightarrow \sin{\frac{\theta}{2}}=\sqrt{\frac{1}{4}|\hat{a}-\hat{b}|^2}\)
\(\therefore \sin{\frac{\theta}{2}}=\frac{1}{2}|\hat{a}-\hat{b}|\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(16.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \((\overline{a}+\overline{b})\times(\overline{a}-\overline{b})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-20\hat{i}-6\hat{j}-22\hat{k}\)
উত্তরঃ \(-20\hat{i}-6\hat{j}-22\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ১৯৯৭ ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}+\overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}+\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}-\overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}-\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}-\overline{b}=\hat{i}-7\hat{j}+\hat{k}\)
\((\overline{a}+\overline{b})\times(\overline{a}-\overline{b})=(3\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k})\times(\hat{i}-7\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}+\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}-\overline{b}=\hat{i}-7\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 3& \ \ 1&-3\\ 1&-7& \ \ 1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{1}-(-3)\times{-7}\}\hat{i}-\{3\times{1}-(-3)\times{1}\}\hat{j}+\{3\times{-7}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{1-21\}\hat{i}-\{3+3\}\hat{j}+\{-21-1\}\hat{k}\)
\(=-20\hat{i}-6\hat{j}-22\hat{k}\)
\(\therefore (\overline{a}+\overline{b})\times(\overline{a}-\overline{b})=-20\hat{i}-6\hat{j}-22\hat{k}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}+\overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}+\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}-\overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}-\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}-\overline{b}=\hat{i}-7\hat{j}+\hat{k}\)
\((\overline{a}+\overline{b})\times(\overline{a}-\overline{b})=(3\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k})\times(\hat{i}-7\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}+\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}-\overline{b}=\hat{i}-7\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 3& \ \ 1&-3\\ 1&-7& \ \ 1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{1}-(-3)\times{-7}\}\hat{i}-\{3\times{1}-(-3)\times{1}\}\hat{j}+\{3\times{-7}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{1-21\}\hat{i}-\{3+3\}\hat{j}+\{-21-1\}\hat{k}\)
\(=-20\hat{i}-6\hat{j}-22\hat{k}\)
\(\therefore (\overline{a}+\overline{b})\times(\overline{a}-\overline{b})=-20\hat{i}-6\hat{j}-22\hat{k}\)
উদাহরণ \(17.\) \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর হলে দেখাও যে, \((|\overline{a}\times\overline{b}|)^2=a^2b^2-(\overline{a}.\overline{b})^2\)
জাতীয়ঃ ২০০৬; বিঃপাসঃ ২০১৭ ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর
ধরি,
ভেক্টদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
তাহলে, \(|\overline{a}\times\overline{b}|=|ab\sin{\theta}\hat{n}|\)
\(\Rightarrow |\overline{a}\times\overline{b}|=ab\sin{\theta}|\hat{n}|\)
\(\Rightarrow |\overline{a}\times\overline{b}|=ab\sin{\theta}\) ➜ \(\because |\hat{n}|=1\)
\(\Rightarrow (|\overline{a}\times\overline{b}|)^2=a^2b^2\sin^2{\theta}\) ➜ উভয় পার্শে বর্গ করে।
\(=a^2b^2(1-\cos^2{\theta})\) ➜ \(\because \sin^2{A}=1-\cos^2{A}\)
\(=a^2b^2-a^2b^2\cos^2{\theta}\)
\(=a^2b^2-(ab\cos{\theta})^2\)
\(=a^2b^2-(\overline{a}.\overline{b})^2\) ➜ \(\because ab\cos{\theta}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\therefore (|\overline{a}\times\overline{b}|)^2=a^2b^2-(\overline{a}.\overline{b})^2\)
( দেখানো হলো )
\(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর
ধরি,
ভেক্টদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
তাহলে, \(|\overline{a}\times\overline{b}|=|ab\sin{\theta}\hat{n}|\)
\(\Rightarrow |\overline{a}\times\overline{b}|=ab\sin{\theta}|\hat{n}|\)
\(\Rightarrow |\overline{a}\times\overline{b}|=ab\sin{\theta}\) ➜ \(\because |\hat{n}|=1\)
\(\Rightarrow (|\overline{a}\times\overline{b}|)^2=a^2b^2\sin^2{\theta}\) ➜ উভয় পার্শে বর্গ করে।
\(=a^2b^2(1-\cos^2{\theta})\) ➜ \(\because \sin^2{A}=1-\cos^2{A}\)
\(=a^2b^2-a^2b^2\cos^2{\theta}\)
\(=a^2b^2-(ab\cos{\theta})^2\)
\(=a^2b^2-(\overline{a}.\overline{b})^2\) ➜ \(\because ab\cos{\theta}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\therefore (|\overline{a}\times\overline{b}|)^2=a^2b^2-(\overline{a}.\overline{b})^2\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(18.\) \(\overline{a},\) \(\overline{b}\) এবং \(\overline{c}\) ভেক্টরের জন্য দেখাও যে , \(\overline{a}\times(\overline{b}+\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}+\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}+\overline{b})=0\)
জাতীয়ঃ ২০০২ ।
সমাধানঃ
\(L.S=\overline{a}\times(\overline{b}+\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}+\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}+\overline{b})\)
\(=\overline{a}\times\overline{b}+\overline{a}\times\overline{c}+\overline{b}\times\overline{c}+\overline{b}\times\overline{a}+\overline{c}\times\overline{a}+\overline{c}\times\overline{b}\)
\(=\overline{a}\times\overline{b}-\overline{c}\times\overline{a}+\overline{b}\times\overline{c}-\overline{a}\times\overline{b}+\overline{c}\times\overline{a}-\overline{b}\times\overline{c}\) ➜ \(\because \overline{a}\times\overline{c}=-\overline{c}\times\overline{a}\)
\(\overline{b}\times\overline{a}=-\overline{a}\times\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}\times\overline{b}=-\overline{b}\times\overline{c}\)
\(=0\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\(=\overline{a}\times\overline{b}+\overline{a}\times\overline{c}+\overline{b}\times\overline{c}+\overline{b}\times\overline{a}+\overline{c}\times\overline{a}+\overline{c}\times\overline{b}\)
\(=\overline{a}\times\overline{b}-\overline{c}\times\overline{a}+\overline{b}\times\overline{c}-\overline{a}\times\overline{b}+\overline{c}\times\overline{a}-\overline{b}\times\overline{c}\) ➜ \(\because \overline{a}\times\overline{c}=-\overline{c}\times\overline{a}\)
\(\overline{b}\times\overline{a}=-\overline{a}\times\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}\times\overline{b}=-\overline{b}\times\overline{c}\)
\(=0\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(19.\) \(XY\) সমতলের সমান্তরাল এবং \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{5}(3\hat{j}+4\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{5}(3\hat{j}+4\hat{k})}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{a}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
কোনো ভেক্টর \(XY\) সমতলের সমান্তরাল হলে, তা \(Z\) অক্ষের অর্থাৎ \(\hat{k}\) ভেক্টরের উপর লম্ব হবে।
সুতরাং, \(XY\) সমতলের সমান্তরাল এবং \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব ভেক্টর,
\(=\hat{k}\times\overline{a}\)
\(=\hat{k}\times(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
\(=4\hat{k}\times\hat{i}-3\hat{k}\times\hat{j}+\hat{k}\times\hat{k}\)
\(=4\hat{j}-3(-\hat{i})+0\) ➜ \(\because \hat{k}\times\hat{i}=\hat{j}\)
\(\hat{k}\times\hat{j}=-\hat{i}\)
এবং \(\hat{k}\times\hat{k}=0\)
\(=4\hat{j}+3\hat{i}\)
\(\therefore \hat{k}\times\overline{a}=3\hat{i}+4\hat{j}\)
সুতরাং, \(XY\) সমতলের সমান্তরাল এবং \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর,
\(=\pm{\frac{\hat{k}\times\overline{a}}{|\hat{k}\times\overline{a}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{|3\hat{i}+4\hat{j}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{\sqrt{3^2+4^2+0^2}}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{\sqrt{9+16+0}}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{\sqrt{25}}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{5}}\)
\(=\pm{\frac{1}{5}(3\hat{j}+4\hat{k})}\)
ইহাই নির্ণেয় একক ভেক্টর।
\(\overline{a}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
কোনো ভেক্টর \(XY\) সমতলের সমান্তরাল হলে, তা \(Z\) অক্ষের অর্থাৎ \(\hat{k}\) ভেক্টরের উপর লম্ব হবে।
সুতরাং, \(XY\) সমতলের সমান্তরাল এবং \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব ভেক্টর,
\(=\hat{k}\times\overline{a}\)
\(=\hat{k}\times(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
\(=4\hat{k}\times\hat{i}-3\hat{k}\times\hat{j}+\hat{k}\times\hat{k}\)
\(=4\hat{j}-3(-\hat{i})+0\) ➜ \(\because \hat{k}\times\hat{i}=\hat{j}\)
\(\hat{k}\times\hat{j}=-\hat{i}\)
এবং \(\hat{k}\times\hat{k}=0\)
\(=4\hat{j}+3\hat{i}\)
\(\therefore \hat{k}\times\overline{a}=3\hat{i}+4\hat{j}\)
সুতরাং, \(XY\) সমতলের সমান্তরাল এবং \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর,
\(=\pm{\frac{\hat{k}\times\overline{a}}{|\hat{k}\times\overline{a}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{|3\hat{i}+4\hat{j}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{\sqrt{3^2+4^2+0^2}}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{\sqrt{9+16+0}}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{\sqrt{25}}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+4\hat{j}}{5}}\)
\(=\pm{\frac{1}{5}(3\hat{j}+4\hat{k})}\)
ইহাই নির্ণেয় একক ভেক্টর।
উদাহরণ \(20.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দ্বারা গঠিত সমতলের উপর একক লম্ব ভেক্টর নির্ণয় কর। আবার একই দিকে \(5\) একক দৈর্ঘ্য বিশিষ্ট একটি ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}; \ \pm{\frac{5}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}; \ \pm{\frac{5}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}\)
জাতীয়ঃ ২০০৬; বিঃপাসঃ ১৯৯৭ ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k})\times(4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \hat{k}\\ 2&-6&-3\\ 3& \ \ 3&-1\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{(-6)\times{-1}-(-3)\times{3}\}\hat{i}-\{2\times{-1}-(-3)\times{4}\}\hat{j}+\{2\times{3}-(-6)\times{4}\}\hat{k}\)
\(=\{6+9\}\hat{i}-\{-2+12\}\hat{j}+\{6+24\}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}\)
যা প্রদত্ত ভেক্টরদ্বয় দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব।
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=|15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(15)^2+(-10)^2+(30)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{225+100+900}\)
\(=\sqrt{1225}\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{b}}|=35\)
নির্ণেয় একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}+\overline{b}}{|\overline{a}+\overline{b}|}}\)
\(=\pm{\frac{15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}}{35}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}+\overline{b}|=35\)
\(=\pm{\frac{1}{35}\{5(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})\}}\)
\(=\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}\)
আবার, নির্ণেয় \(5\) একক দৈর্ঘ্য বিশিষ্ট ভেক্টর \(=\pm{5\frac{\overline{a}+\overline{b}}{|\overline{a}+\overline{b}|}}\)
\(=\pm{5\frac{15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}}{35}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}+\overline{b}|=35\)
\(=\pm{\frac{5}{35}\{5(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})\}}\)
\(=\pm{\frac{5}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k})\times(4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}-6\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=4\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \hat{k}\\ 2&-6&-3\\ 3& \ \ 3&-1\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{(-6)\times{-1}-(-3)\times{3}\}\hat{i}-\{2\times{-1}-(-3)\times{4}\}\hat{j}+\{2\times{3}-(-6)\times{4}\}\hat{k}\)
\(=\{6+9\}\hat{i}-\{-2+12\}\hat{j}+\{6+24\}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}\)
যা প্রদত্ত ভেক্টরদ্বয় দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব।
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=|15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(15)^2+(-10)^2+(30)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{225+100+900}\)
\(=\sqrt{1225}\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{b}}|=35\)
নির্ণেয় একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}+\overline{b}}{|\overline{a}+\overline{b}|}}\)
\(=\pm{\frac{15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}}{35}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}+\overline{b}|=35\)
\(=\pm{\frac{1}{35}\{5(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})\}}\)
\(=\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}\)
আবার, নির্ণেয় \(5\) একক দৈর্ঘ্য বিশিষ্ট ভেক্টর \(=\pm{5\frac{\overline{a}+\overline{b}}{|\overline{a}+\overline{b}|}}\)
\(=\pm{5\frac{15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}}{35}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=15\hat{i}-10\hat{j}+30\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}+\overline{b}|=35\)
\(=\pm{\frac{5}{35}\{5(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})\}}\)
\(=\pm{\frac{5}{7}(3\hat{i}-2\hat{j}+6\hat{k})}\)
উদাহরণ \(21.\) নিচের ভেক্টরদ্বয়ের প্রত্যেকটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর। ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণের সাইনও নির্ণয় কর।
\((a)\) \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\((b) \pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(2\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{2}}{\sqrt{15}}\)
\((c) \pm{\frac{1}{3\sqrt{5}}(-2\hat{i}+5\hat{j}-4\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{5}}{\sqrt{29}}\)
\((d) \pm{\frac{1}{\sqrt{117}}(-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\sqrt{\left(\frac{117}{406}\right)}\)
\((a)\) \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ২০১৭, ২০১৫, ২০১৩, ২০০৮, ১৯৯৯ ।
\((b)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}\) জাতীয়ঃ ২০০৭ ।
\((c)\) \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k}\) জাতীয়ঃ ২০১০, ১৯৯৬; বিঃপাসঃ ২০১৫ ।
\((d)\) \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}\) জাতীয়ঃ ২০১৬ ।
উত্তরঃ \((a) \pm{\frac{1}{\sqrt{339}}(7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\sqrt{\left(\frac{113}{140}\right)}\)\((b) \pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(2\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{2}}{\sqrt{15}}\)
\((c) \pm{\frac{1}{3\sqrt{5}}(-2\hat{i}+5\hat{j}-4\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{5}}{\sqrt{29}}\)
\((d) \pm{\frac{1}{\sqrt{117}}(-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k})}, \ \sin{\theta}=\sqrt{\left(\frac{117}{406}\right)}\)
সমাধানঃ
\((a)\)
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})\times{(5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 1& \ \ 2&3\\ 5&-1&2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{2}-3\times{-1}\}\hat{i}-\{1\times{2}-3\times{5}\}\hat{j}+\{1\times{-1}-2\times{5}\}\hat{k}\)
\(=\{4+3\}\hat{i}-\{2-15\}\hat{j}+\{-1-10\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{7^2+(13)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{49+169+121}\)
\(=\sqrt{339}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{339}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}}{\sqrt{339}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{339}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{339}}(7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k})}\)
আবার, \(\overline{A}\) ও \(\overline{B}\) এর অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\sin{\theta}=\frac{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{|\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}||5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}|}\) ➜ \(\because |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{339}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{\sqrt{1^2+2^2+3^2}\sqrt{5^2+(-1)^2+2^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{\sqrt{1+4+9}\sqrt{25+1+4}}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{\sqrt{14}\sqrt{30}}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{\sqrt{420}}\)
\(=\sqrt{\frac{339}{420}}\)
\(=\sqrt{\frac{113}{140}}\)
\(\therefore \sin{\theta}=\sqrt{\frac{113}{140}}\)
\((b)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\times{(-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 2&1&-1\\ -6&3& \ \ 5 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{5}-(-1)\times{3}\}\hat{i}-\{2\times{5}-(-1)\times{-6}\}\hat{j}+\{2\times{3}-1\times{-6}\}\hat{k}\)
\(=\{5+3\}\hat{i}-\{10-6\}\hat{j}+\{6+6\}\hat{k}\)
\(=8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=|8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}|\)
\(=\sqrt{8^2+(-4)^2+(12)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{64+16+144}\)
\(=\sqrt{224}\)
\(=\sqrt{16\times 14}\)
\(=4\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{b}}|=4\sqrt{14}\)
\(\overline{a}\times{\overline{b}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}}\)
\(=\pm{\frac{8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}}{4\sqrt{14}}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=4\sqrt{14}\)
\(=\pm{\frac{1}{4\sqrt{14}}(8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{4}{4\sqrt{14}}(2\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(2\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k})}\)
আবার, \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\sin{\theta}=\frac{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}{|\overline{a}||\overline{b}|}\)
\(=\frac{4\sqrt{14}}{|2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}||-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}|}\) ➜ \(\because |\overline{a}\times{\overline{b}}|=4\sqrt{14}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=\frac{4\sqrt{14}}{\sqrt{2^2+1^2+(-1)^2}\sqrt{(-6)^2+3^2+5^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{4\sqrt{14}}{\sqrt{4+1+1}\sqrt{36+9+25}}\)
\(=\frac{4\sqrt{14}}{\sqrt{6}\sqrt{70}}\)
\(=\frac{4\sqrt{2\times 7}}{\sqrt{420}}\)
\(=\frac{4\sqrt{2}\sqrt{7}}{\sqrt{4\times 7\times 15}}\)
\(=\frac{4\sqrt{2}\sqrt{7}}{2\sqrt{7}\sqrt{15}}\)
\(=\frac{2\sqrt{2}}{\sqrt{15}}\)
\(\therefore \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{2}}{\sqrt{15}}\)
\((c)\)
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\times{(3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1& \ \ 2& \ \ 2\\ 3&-2&-4 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{-4}-2\times{-2}\}\hat{i}-\{1\times{-4}-2\times{3}\}\hat{j}+\{1\times{-2}-2\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{-8+4\}\hat{i}-\{-4-6\}\hat{j}+\{-2-6\}\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-4)^2+(10)^2+(-8)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+100+64}\)
\(=\sqrt{180}\)
\(=\sqrt{36\times 5}\)
\(=6\sqrt{5}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=6\sqrt{5}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}}{6\sqrt{5}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=6\sqrt{5}\)
\(=\pm{\frac{1}{6\sqrt{5}}(-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{2}{6\sqrt{5}}(-2\hat{i}+5\hat{j}-4\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{1}{3\sqrt{5}}(-2\hat{i}+5\hat{j}-4\hat{k})}\)
আবার, \(\overline{A}\) ও \(\overline{B}\) এর অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\sin{\theta}=\frac{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}||3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k}|}\) ➜ \(\because |\overline{A}\times{\overline{B}}|=6\sqrt{5}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{\sqrt{1^2+2^2+2^2}\sqrt{3^2+(-2)^2+(-4)^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{\sqrt{1+4+4}\sqrt{9+4+16}}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{\sqrt{9}\sqrt{29}}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{3\sqrt{29}}\)
\(=\frac{2\sqrt{5}}{\sqrt{29}}\)
\(\therefore \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{5}}{\sqrt{29}}\)
\((d)\)
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})\times{(3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\1&2&3\\3&4&2\end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{2}-3\times{4}\}\hat{i}-\{1\times{2}-3\times{3}\}\hat{j}+\{1\times{4}-2\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{4-12\}\hat{i}-\{2-9\}\hat{j}+\{4-6\}\hat{k}\)
\(=-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-8)^2+7^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{64+49+4}\)
\(=\sqrt{117}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{117}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{117}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{117}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{117}}(-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k})}\)
আবার, \(\overline{A}\) ও \(\overline{B}\) এর অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\sin{\theta}=\frac{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(=\frac{\sqrt{117}}{|\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}||3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}|}\) ➜ \(\because |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{117}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{\sqrt{1^2+2^2+3^2}\sqrt{3^2+4^2+2^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{117}}{\sqrt{1+4+9}\sqrt{9+16+4}}\)
\(=\frac{\sqrt{117}}{\sqrt{14}\sqrt{29}}\)
\(=\frac{\sqrt{117}}{\sqrt{406}}\)
\(=\sqrt{\left(\frac{117}{406}\right)}\)
\(\therefore \sin{\theta}=\sqrt{\left(\frac{117}{406}\right)}\)
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})\times{(5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 1& \ \ 2&3\\ 5&-1&2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{2}-3\times{-1}\}\hat{i}-\{1\times{2}-3\times{5}\}\hat{j}+\{1\times{-1}-2\times{5}\}\hat{k}\)
\(=\{4+3\}\hat{i}-\{2-15\}\hat{j}+\{-1-10\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{7^2+(13)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{49+169+121}\)
\(=\sqrt{339}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{339}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}}{\sqrt{339}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{339}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{339}}(7\hat{i}+13\hat{j}-11\hat{k})}\)
আবার, \(\overline{A}\) ও \(\overline{B}\) এর অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\sin{\theta}=\frac{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{|\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}||5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}|}\) ➜ \(\because |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{339}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=5\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{\sqrt{1^2+2^2+3^2}\sqrt{5^2+(-1)^2+2^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{\sqrt{1+4+9}\sqrt{25+1+4}}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{\sqrt{14}\sqrt{30}}\)
\(=\frac{\sqrt{339}}{\sqrt{420}}\)
\(=\sqrt{\frac{339}{420}}\)
\(=\sqrt{\frac{113}{140}}\)
\(\therefore \sin{\theta}=\sqrt{\frac{113}{140}}\)
\((b)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\times{(-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 2&1&-1\\ -6&3& \ \ 5 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{5}-(-1)\times{3}\}\hat{i}-\{2\times{5}-(-1)\times{-6}\}\hat{j}+\{2\times{3}-1\times{-6}\}\hat{k}\)
\(=\{5+3\}\hat{i}-\{10-6\}\hat{j}+\{6+6\}\hat{k}\)
\(=8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=|8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}|\)
\(=\sqrt{8^2+(-4)^2+(12)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{64+16+144}\)
\(=\sqrt{224}\)
\(=\sqrt{16\times 14}\)
\(=4\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{b}}|=4\sqrt{14}\)
\(\overline{a}\times{\overline{b}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}}\)
\(=\pm{\frac{8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}}{4\sqrt{14}}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=4\sqrt{14}\)
\(=\pm{\frac{1}{4\sqrt{14}}(8\hat{i}-4\hat{j}+12\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{4}{4\sqrt{14}}(2\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(2\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k})}\)
আবার, \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\sin{\theta}=\frac{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}{|\overline{a}||\overline{b}|}\)
\(=\frac{4\sqrt{14}}{|2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}||-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}|}\) ➜ \(\because |\overline{a}\times{\overline{b}}|=4\sqrt{14}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=-6\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=\frac{4\sqrt{14}}{\sqrt{2^2+1^2+(-1)^2}\sqrt{(-6)^2+3^2+5^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{4\sqrt{14}}{\sqrt{4+1+1}\sqrt{36+9+25}}\)
\(=\frac{4\sqrt{14}}{\sqrt{6}\sqrt{70}}\)
\(=\frac{4\sqrt{2\times 7}}{\sqrt{420}}\)
\(=\frac{4\sqrt{2}\sqrt{7}}{\sqrt{4\times 7\times 15}}\)
\(=\frac{4\sqrt{2}\sqrt{7}}{2\sqrt{7}\sqrt{15}}\)
\(=\frac{2\sqrt{2}}{\sqrt{15}}\)
\(\therefore \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{2}}{\sqrt{15}}\)
\((c)\)
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\times{(3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1& \ \ 2& \ \ 2\\ 3&-2&-4 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{-4}-2\times{-2}\}\hat{i}-\{1\times{-4}-2\times{3}\}\hat{j}+\{1\times{-2}-2\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{-8+4\}\hat{i}-\{-4-6\}\hat{j}+\{-2-6\}\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-4)^2+(10)^2+(-8)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+100+64}\)
\(=\sqrt{180}\)
\(=\sqrt{36\times 5}\)
\(=6\sqrt{5}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=6\sqrt{5}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}}{6\sqrt{5}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=6\sqrt{5}\)
\(=\pm{\frac{1}{6\sqrt{5}}(-4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{2}{6\sqrt{5}}(-2\hat{i}+5\hat{j}-4\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{1}{3\sqrt{5}}(-2\hat{i}+5\hat{j}-4\hat{k})}\)
আবার, \(\overline{A}\) ও \(\overline{B}\) এর অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\sin{\theta}=\frac{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}||3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k}|}\) ➜ \(\because |\overline{A}\times{\overline{B}}|=6\sqrt{5}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{\sqrt{1^2+2^2+2^2}\sqrt{3^2+(-2)^2+(-4)^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{\sqrt{1+4+4}\sqrt{9+4+16}}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{\sqrt{9}\sqrt{29}}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{3\sqrt{29}}\)
\(=\frac{2\sqrt{5}}{\sqrt{29}}\)
\(\therefore \sin{\theta}=\frac{2\sqrt{5}}{\sqrt{29}}\)
\((d)\)
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})\times{(3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\1&2&3\\3&4&2\end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{2}-3\times{4}\}\hat{i}-\{1\times{2}-3\times{3}\}\hat{j}+\{1\times{4}-2\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{4-12\}\hat{i}-\{2-9\}\hat{j}+\{4-6\}\hat{k}\)
\(=-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-8)^2+7^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{64+49+4}\)
\(=\sqrt{117}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{117}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{117}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{117}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{117}}(-8\hat{i}+7\hat{j}-2\hat{k})}\)
আবার, \(\overline{A}\) ও \(\overline{B}\) এর অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\sin{\theta}=\frac{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(=\frac{\sqrt{117}}{|\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}||3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}|}\) ➜ \(\because |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{117}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\frac{6\sqrt{5}}{\sqrt{1^2+2^2+3^2}\sqrt{3^2+4^2+2^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{117}}{\sqrt{1+4+9}\sqrt{9+16+4}}\)
\(=\frac{\sqrt{117}}{\sqrt{14}\sqrt{29}}\)
\(=\frac{\sqrt{117}}{\sqrt{406}}\)
\(=\sqrt{\left(\frac{117}{406}\right)}\)
\(\therefore \sin{\theta}=\sqrt{\left(\frac{117}{406}\right)}\)
উদাহরণ \(22.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-4\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি ভেক্টরের সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{17}}(2\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{17}}(2\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-4\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}+\overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}-4\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{a}+\overline{b}|=|-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+3^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+4}\)
\(=\sqrt{17}\)
\(\therefore |\overline{a}+\overline{b}|=\sqrt{17}\)
নির্ণেয় একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}+\overline{b}}{|\overline{a}+\overline{b}|}}\)
\(=\pm{\frac{-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{17}}}\) ➜ \(\because \overline{a}+\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}+\overline{b}|=\sqrt{17}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{17}}(-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{-1}{\sqrt{17}}(2\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{17}}(2\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-4\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}+\overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}-4\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{a}+\overline{b}|=|-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+3^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+4}\)
\(=\sqrt{17}\)
\(\therefore |\overline{a}+\overline{b}|=\sqrt{17}\)
নির্ণেয় একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}+\overline{b}}{|\overline{a}+\overline{b}|}}\)
\(=\pm{\frac{-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{17}}}\) ➜ \(\because \overline{a}+\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}+\overline{b}|=\sqrt{17}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{17}}(-2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{-1}{\sqrt{17}}(2\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{17}}(2\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})}\)
উদাহরণ \(23.\) যদি তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক \(A(2,4,-1)\) ও \(B(0,2,-3)\) এবং \(C(3,2,1)\) হয় তবে \(ABC\) সমতলের উপর লম্ব একটি ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-8\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\)
উত্তরঃ \(-8\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(2,4,-1)\) ও \(B(0,2,-3)\) এবং \(C(3,2,1)\) তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক
\(\overrightarrow{AB}=(0-2)\hat{i}+(2-4)\hat{j}+(-3+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(3-2)\hat{i}+(2-4)\hat{j}+(1+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(ABC\) সমতলের উপর লম্ব একটি ভেক্টর ,
\(\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{AC}=(-2\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})\times(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\-2&-2&-2\\ \ \ 1&-2& \ \ 2\end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-2\times{2}-(-2)\times{-2}\}\hat{i}-\{-2\times{2}-(-2)\times{1}\}\hat{j}+\{-2\times{-2}-(-2)\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{-4-4\}\hat{i}-\{-4+2\}\hat{j}+\{4+2\}\hat{k}\)
\(=-8\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\)
ইহাই নির্ণেয় ভেক্টর।
\(A(2,4,-1)\) ও \(B(0,2,-3)\) এবং \(C(3,2,1)\) তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক
\(\overrightarrow{AB}=(0-2)\hat{i}+(2-4)\hat{j}+(-3+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(3-2)\hat{i}+(2-4)\hat{j}+(1+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(ABC\) সমতলের উপর লম্ব একটি ভেক্টর ,
\(\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{AC}=(-2\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})\times(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\-2&-2&-2\\ \ \ 1&-2& \ \ 2\end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-2\times{2}-(-2)\times{-2}\}\hat{i}-\{-2\times{2}-(-2)\times{1}\}\hat{j}+\{-2\times{-2}-(-2)\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{-4-4\}\hat{i}-\{-4+2\}\hat{j}+\{4+2\}\hat{k}\)
\(=-8\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\)
ইহাই নির্ণেয় ভেক্টর।
উদাহরণ \(24.\) \(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=0\) হলে দেখাও যে, \(\overline{a}\times\overline{b}=\overline{b}\times\overline{c}=\overline{c}\times\overline{a}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=0 .......(1)\)
\(\Rightarrow \overline{a}\times(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c})=0\) ➜ উভয় পার্শে \(\overline{a}\) ভেক্টর দ্বারা ক্রস গুণন করে।
\(\Rightarrow \overline{a}\times\overline{a}+\overline{a}\times\overline{b}+\overline{a}\times\overline{c}=0\)
\(\Rightarrow 0+\overline{a}\times\overline{b}-\overline{c}\times\overline{a}=0\) ➜ \(\because \overline{a}\times\overline{a}=0\)
এবং \(\overline{a}\times\overline{c}=-\overline{c}\times\overline{a}\)
\(\therefore \overline{a}\times\overline{b}=\overline{c}\times\overline{a} .....(2)\)
\(\overline{c}\times(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c})=0\) ➜ \((1)\) এর উভয় পার্শে \(\overline{c}\) ভেক্টর দ্বারা ক্রস গুণন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}\times\overline{a}+\overline{c}\times\overline{b}+\overline{c}\times\overline{c}=0\)
\(\Rightarrow \overline{c}\times\overline{a}-\overline{b}\times\overline{c}+0=0\) ➜ \(\because \overline{c}\times\overline{b}=-\overline{b}\times\overline{c}\)
এবং \(\overline{c}\times\overline{c}=0\)
\(\Rightarrow \overline{c}\times\overline{a}=\overline{b}\times\overline{c}\)
\(\therefore \overline{b}\times\overline{c}=\overline{c}\times\overline{a} .....(3)\)
\((2)\) ও \((3)\) হতে,
\(\overline{a}\times\overline{b}=\overline{b}\times\overline{c}=\overline{c}\times\overline{a}\)
( দেখানো হলো )
\(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}=0 .......(1)\)
\(\Rightarrow \overline{a}\times(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c})=0\) ➜ উভয় পার্শে \(\overline{a}\) ভেক্টর দ্বারা ক্রস গুণন করে।
\(\Rightarrow \overline{a}\times\overline{a}+\overline{a}\times\overline{b}+\overline{a}\times\overline{c}=0\)
\(\Rightarrow 0+\overline{a}\times\overline{b}-\overline{c}\times\overline{a}=0\) ➜ \(\because \overline{a}\times\overline{a}=0\)
এবং \(\overline{a}\times\overline{c}=-\overline{c}\times\overline{a}\)
\(\therefore \overline{a}\times\overline{b}=\overline{c}\times\overline{a} .....(2)\)
\(\overline{c}\times(\overline{a}+\overline{b}+\overline{c})=0\) ➜ \((1)\) এর উভয় পার্শে \(\overline{c}\) ভেক্টর দ্বারা ক্রস গুণন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}\times\overline{a}+\overline{c}\times\overline{b}+\overline{c}\times\overline{c}=0\)
\(\Rightarrow \overline{c}\times\overline{a}-\overline{b}\times\overline{c}+0=0\) ➜ \(\because \overline{c}\times\overline{b}=-\overline{b}\times\overline{c}\)
এবং \(\overline{c}\times\overline{c}=0\)
\(\Rightarrow \overline{c}\times\overline{a}=\overline{b}\times\overline{c}\)
\(\therefore \overline{b}\times\overline{c}=\overline{c}\times\overline{a} .....(3)\)
\((2)\) ও \((3)\) হতে,
\(\overline{a}\times\overline{b}=\overline{b}\times\overline{c}=\overline{c}\times\overline{a}\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(25.\) \(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) দুইটি ভেক্টর হলে দেখাও যে, \(|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|A|^2|B|^2\)
জাতীয়ঃ ২০০০,১৯৯৭ ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) দুইটি ভেক্টর
ধরি,
ভেক্টদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
তাহলে, \(\sin{\theta}=\frac{|\overline{A}\times\overline{B}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}\times\overline{B}|=|\overline{A}||\overline{B}|\sin{\theta}\)
\(\therefore |\overline{A}\times\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\sin^2{\theta} .....(1)\) ➜ উভয় পার্শে বর্গ করে।
আবার, \(\cos{\theta}=\frac{|\overline{A}.\overline{B}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}.\overline{B}|=|\overline{A}||\overline{B}|\cos{\theta}\)
\(\therefore |\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\cos^2{\theta} .....(2)\) ➜ উভয় পার্শে বর্গ করে।
\((1)+(2)\) এর সাহায্যে
\(|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\sin^2{\theta}+|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\cos^2{\theta}\)
\(=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2(\sin^2{\theta}+\cos^2{\theta})\)
\(=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2(1)\)
\(\therefore |\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\)
( দেখানো হলো )
\(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) দুইটি ভেক্টর
ধরি,
ভেক্টদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
তাহলে, \(\sin{\theta}=\frac{|\overline{A}\times\overline{B}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}\times\overline{B}|=|\overline{A}||\overline{B}|\sin{\theta}\)
\(\therefore |\overline{A}\times\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\sin^2{\theta} .....(1)\) ➜ উভয় পার্শে বর্গ করে।
আবার, \(\cos{\theta}=\frac{|\overline{A}.\overline{B}|}{|\overline{A}||\overline{B}|}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}.\overline{B}|=|\overline{A}||\overline{B}|\cos{\theta}\)
\(\therefore |\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\cos^2{\theta} .....(2)\) ➜ উভয় পার্শে বর্গ করে।
\((1)+(2)\) এর সাহায্যে
\(|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\sin^2{\theta}+|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\cos^2{\theta}\)
\(=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2(\sin^2{\theta}+\cos^2{\theta})\)
\(=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2(1)\)
\(\therefore |\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(26.\) যদি \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হয় তবে দেখাও যে,
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
জাতীয়ঃ ২০০৬; বিঃপাসঃ ২০১৪ ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \ \hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \ \)
\(\hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \ \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}\)
এবং \(\hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}, \ \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=a_{2}b_{3}\hat{i}-a_{3}b_{2}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{1}b_{3}\hat{j}+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{2}b_{1}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\)
আবার, \(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}).\{(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}.\hat{i}+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{i}.\hat{j}+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{i}.\hat{k}+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{j}.\hat{i}+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}.\hat{j}\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{j}.\hat{k}+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{k}.\hat{i}+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{k}.\hat{j}+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}.\hat{k}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})1+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})1\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})+0+0+0+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})+0+0+0+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|....(1)\)
আবার,
\((1)\) হতে,
\(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(-)\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\) ➜ প্রথম ও দ্বিতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(-)(-)\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3} \\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\) ➜ দ্বিতীয় ও তৃতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3} \\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})\) ➜ \(\because \left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3} \\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})\)
\(\therefore \overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}}) .......(2)\)
আবার,
\((1)\) হতে,
\(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(-)\left|\begin{array}{c}c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\end{array}\right|\) ➜ দ্বিতীয় ও তৃতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(-)(-)\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\end{array}\right|\) ➜ প্রথম ও দ্বিতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\end{array}\right|\)
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})\) ➜ \(\because \left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\end{array}\right|=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})\)
\(\therefore \overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}}) ......(3)\)
\((2)\) ও \((3)\) হতে,
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
( প্রমাণিত )
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \ \hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \ \)
\(\hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \ \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}\)
এবং \(\hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}, \ \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=a_{2}b_{3}\hat{i}-a_{3}b_{2}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{1}b_{3}\hat{j}+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{2}b_{1}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\)
আবার, \(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}).\{(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}.\hat{i}+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{i}.\hat{j}+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{i}.\hat{k}+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{j}.\hat{i}+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}.\hat{j}\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{j}.\hat{k}+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{k}.\hat{i}+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{k}.\hat{j}+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}.\hat{k}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})1+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})1\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})+0+0+0+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})+0+0+0+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|....(1)\)
আবার,
\((1)\) হতে,
\(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(-)\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\) ➜ প্রথম ও দ্বিতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(-)(-)\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3} \\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\) ➜ দ্বিতীয় ও তৃতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3} \\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})\) ➜ \(\because \left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3} \\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})\)
\(\therefore \overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}}) .......(2)\)
আবার,
\((1)\) হতে,
\(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(-)\left|\begin{array}{c}c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\end{array}\right|\) ➜ দ্বিতীয় ও তৃতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(-)(-)\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\end{array}\right|\) ➜ প্রথম ও দ্বিতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\end{array}\right|\)
\(\Rightarrow \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})\) ➜ \(\because \left|\begin{array}{c}b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\end{array}\right|=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})\)
\(\therefore \overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}}) ......(3)\)
\((2)\) ও \((3)\) হতে,
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=\overline{b}.(\overline{c}\times{\overline{a}})=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})\)
( প্রমাণিত )
উদাহরণ \(27.\) যদি \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}, \overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হয় তবে দেখাও যে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
জাতীয়ঃ ২০১২ ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \ \hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \ \)
\(\hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \ \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}\)
এবং \(\hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}, \ \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=a_{2}b_{3}\hat{i}-a_{3}b_{2}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{1}b_{3}\hat{j}+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{2}b_{1}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\)
আবার, \(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}).\{(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}.\hat{i}+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{i}.\hat{j}+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{i}.\hat{k}+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{j}.\hat{i}+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}.\hat{j}\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{j}.\hat{k}+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{k}.\hat{i}+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{k}.\hat{j}+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}.\hat{k}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})1+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})1\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=a_{2}b_{3}c_{1}-a_{3}b_{2}c_{1}+0+0+0+a_{3}b_{1}c_{2}-a_{1}b_{3}c_{2}+0+0+0+a_{1}b_{2}c_{3}-a_{2}b_{1}c_{3}\)
\(=a_{1}b_{2}c_{3}-a_{1}b_{3}c_{2}-a_{2}b_{1}c_{3}+a_{2}b_{3}c_{1}+a_{3}b_{1}c_{2}-a_{3}b_{2}c_{1}\)
\(=a_{1}(b_{2}c_{3}-b_{3}c_{2})-a_{2}(b_{1}c_{3}-b_{3}c_{1})+a_{3}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right| ....(1)\)
আবার,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}}) ........(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
( প্রমাণিত )
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \ \hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \ \)
\(\hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \ \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}\)
এবং \(\hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}, \ \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=a_{2}b_{3}\hat{i}-a_{3}b_{2}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{1}b_{3}\hat{j}+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{2}b_{1}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\)
আবার, \(\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}).\{(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}+(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{i}.\hat{i}+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{i}.\hat{j}+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{i}.\hat{k}+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{j}.\hat{i}+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{j}.\hat{j}\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{j}.\hat{k}+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})\hat{k}.\hat{i}+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})\hat{k}.\hat{j}+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}.\hat{k}\)
\(=c_{1}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})1+c_{1}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{1}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{2}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{2}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})1\)\(+c_{2}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})0+c_{3}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})0+c_{3}(a_{3}b_{1}-a_{1}b_{3})0+c_{3}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})1\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=a_{2}b_{3}c_{1}-a_{3}b_{2}c_{1}+0+0+0+a_{3}b_{1}c_{2}-a_{1}b_{3}c_{2}+0+0+0+a_{1}b_{2}c_{3}-a_{2}b_{1}c_{3}\)
\(=a_{1}b_{2}c_{3}-a_{1}b_{3}c_{2}-a_{2}b_{1}c_{3}+a_{2}b_{3}c_{1}+a_{3}b_{1}c_{2}-a_{3}b_{2}c_{1}\)
\(=a_{1}(b_{2}c_{3}-b_{3}c_{2})-a_{2}(b_{1}c_{3}-b_{3}c_{1})+a_{3}(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore \overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}})=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right| ....(1)\)
আবার,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{c}.(\overline{a}\times{\overline{b}}) ........(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
( প্রমাণিত )
উদাহরণ \(28.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য, দেখাও যে, \([\overline{a}+\overline{b} \ \overline{b}+\overline{c} \ \overline{c}+\overline{a}]=2[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]\)
জাতীয়ঃ ২০১৮,২০১০,২০০৩; ঢাঃবিঃ ২০১২,২০০৯,২০০৬; ঢাঃবিঃএফিঃকঃ ২০১৭ ।
সমাধানঃ
\(L.S=[\overline{a}+\overline{b} \ \overline{b}+\overline{c} \ \overline{c}+\overline{a}]\)
\(=(\overline{a}+\overline{b}).\{(\overline{b}+\overline{c})\times(\overline{c}+\overline{a})\}\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(=(\overline{a}+\overline{b}).\{\overline{b}\times\overline{c}+\overline{b}\times\overline{a}+\overline{c}\times\overline{c}+\overline{c}\times\overline{a}\}\)
\(=(\overline{a}+\overline{b}).\{\overline{b}\times\overline{c}-\overline{a}\times\overline{b}+0+\overline{c}\times\overline{a}\}\) ➜ \(\because \overline{b}\times\overline{a}=-\overline{a}\times\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}\times\overline{c}=0\)
\(=(\overline{a}+\overline{b}).\{\overline{b}\times\overline{c}-\overline{a}\times\overline{b}+\overline{c}\times\overline{a}\}\)
\(=\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})-\overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})+\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})+\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})-\overline{b}.(\overline{a}\times\overline{b})+\overline{b}.(\overline{c}\times\overline{a})\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c})]-0+0+0-0+[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c})]\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{b}.(\overline{c}\times\overline{a})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c})]\)
এবং \(\overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})=\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})=\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{b}.(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
\(=2[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\(=(\overline{a}+\overline{b}).\{(\overline{b}+\overline{c})\times(\overline{c}+\overline{a})\}\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(=(\overline{a}+\overline{b}).\{\overline{b}\times\overline{c}+\overline{b}\times\overline{a}+\overline{c}\times\overline{c}+\overline{c}\times\overline{a}\}\)
\(=(\overline{a}+\overline{b}).\{\overline{b}\times\overline{c}-\overline{a}\times\overline{b}+0+\overline{c}\times\overline{a}\}\) ➜ \(\because \overline{b}\times\overline{a}=-\overline{a}\times\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}\times\overline{c}=0\)
\(=(\overline{a}+\overline{b}).\{\overline{b}\times\overline{c}-\overline{a}\times\overline{b}+\overline{c}\times\overline{a}\}\)
\(=\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})-\overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})+\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})+\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})-\overline{b}.(\overline{a}\times\overline{b})+\overline{b}.(\overline{c}\times\overline{a})\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c})]-0+0+0-0+[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c})]\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{b}.(\overline{c}\times\overline{a})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c})]\)
এবং \(\overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})=\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})=\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{b}.(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
\(=2[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(29.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য দেখাও যে, \([\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{b}\times\overline{c} \ \overline{c}\times\overline{a}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]^2=\left|\begin{array}{c}\overline{a}.\overline{a}&\overline{a}.\overline{b}&\overline{a}.\overline{c}\\ \overline{b}.\overline{a}&\overline{b}.\overline{b}&\overline{b}.\overline{c}\\ \overline{c}.\overline{a}&\overline{c}.\overline{b}&\overline{c}.\overline{c}\end{array}\right|\)
জাতীয়ঃ ২০১৬,২০১৩,২০১০,২০০৫,১৯৯৯,১৯৯৬; ঢাঃবিঃ ২০০৭,২০০৪,২০০০,১৯৯৪; জাতীয়ঃপাসঃ ২০১৭,২০১৫ ।
সমাধানঃ
\(L.S=[\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{b}\times\overline{c} \ \overline{c}\times\overline{a}]\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).\{(\overline{b}\times\overline{c})\times(\overline{c}\times\overline{a})\}\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).[\{(\overline{b}\times\overline{c}).\overline{a}\}\overline{c}-\{(\overline{b}\times\overline{c}).\overline{c}\}\overline{a}]\) ➜ \(\because \overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).[\{\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\}\overline{c}-\{\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})\}\overline{a}]\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).\{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\}\overline{c}-0\overline{a}\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
এবং \(\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})=0\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).\{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\}\overline{c}\)
\(=\{(\overline{a}\times\overline{b}).\overline{c}\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=\{\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) ➜ \(\because \overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2\)
\(\therefore [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{b}\times\overline{c} \ \overline{c}\times\overline{a}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2 .......(1)\)
আবার,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\Rightarrow [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\Rightarrow [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2=\left|\begin{array}{c}a_{1}a_{1}+a_{2}a_{2}+a_{3}a_{3}&a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}&a_{1}c_{1}+a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3}\\ b_{1}a_{1}+b_{2}a_{2}+b_{3}a_{3}&b_{1}b_{1}+b_{2}b_{2}+b_{3}b_{3}&b_{1}c_{1}+b_{2}c_{2}+b_{3}c_{3}\\ c_{1}a_{1}+c_{2}a_{2}+c_{3}a_{3}&c_{1}b_{1}+c_{2}b_{2}+c_{3}b_{3}&c_{1}c_{1}+c_{2}c_{2}+c_{3}c_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2=\left|\begin{array}{c}\overline{a}.\overline{a}&\overline{a}.\overline{b}&\overline{a}.\overline{c}\\ \overline{b}.\overline{a}&\overline{b}.\overline{b}&\overline{b}.\overline{c}\\ \overline{c}.\overline{a}&\overline{c}.\overline{b}&\overline{c}.\overline{c}\end{array}\right| .......(2)\) ➜ \(\because a_{1}a_{1}+a_{2}a_{2}+a_{3}a_{3}=\overline{a}.\overline{a}\)
\(a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(a_{1}c_{1}+a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3}=\overline{a}.\overline{c}\)
\(b_{1}a_{1}+b_{2}a_{2}+b_{3}a_{3}=\overline{b}.\overline{a}\)
\(b_{1}b_{1}+b_{2}b_{2}+b_{3}b_{3}=\overline{b}.\overline{b}\)
\(b_{1}c_{1}+b_{2}c_{2}+b_{3}c_{3}=\overline{b}.\overline{c}\)
\(c_{1}a_{1}+c_{2}a_{2}+c_{3}a_{3}=\overline{c}.\overline{a}\)
\(c_{1}b_{1}+c_{2}b_{2}+c_{3}b_{3}=\overline{c}.\overline{b}\)
এবং \(c_{1}c_{1}+c_{2}c_{2}+c_{3}c_{3}=\overline{c}.\overline{c}\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\([\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{b}\times\overline{c} \ \overline{c}\times\overline{a}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]^2=\left|\begin{array}{c}\overline{a}.\overline{a}&\overline{a}.\overline{b}&\overline{a}.\overline{c}\\ \overline{b}.\overline{a}&\overline{b}.\overline{b}&\overline{b}.\overline{c}\\ \overline{c}.\overline{a}&\overline{c}.\overline{b}&\overline{c}.\overline{c}\end{array}\right|\)
( দেখানো হলো )
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).\{(\overline{b}\times\overline{c})\times(\overline{c}\times\overline{a})\}\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).[\{(\overline{b}\times\overline{c}).\overline{a}\}\overline{c}-\{(\overline{b}\times\overline{c}).\overline{c}\}\overline{a}]\) ➜ \(\because \overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).[\{\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\}\overline{c}-\{\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})\}\overline{a}]\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).\{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\}\overline{c}-0\overline{a}\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
এবং \(\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})=0\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}).\{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\}\overline{c}\)
\(=\{(\overline{a}\times\overline{b}).\overline{c}\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=\{\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) ➜ \(\because \overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2\)
\(\therefore [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{b}\times\overline{c} \ \overline{c}\times\overline{a}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2 .......(1)\)
আবার,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\Rightarrow [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\Rightarrow [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2=\left|\begin{array}{c}a_{1}a_{1}+a_{2}a_{2}+a_{3}a_{3}&a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}&a_{1}c_{1}+a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3}\\ b_{1}a_{1}+b_{2}a_{2}+b_{3}a_{3}&b_{1}b_{1}+b_{2}b_{2}+b_{3}b_{3}&b_{1}c_{1}+b_{2}c_{2}+b_{3}c_{3}\\ c_{1}a_{1}+c_{2}a_{2}+c_{3}a_{3}&c_{1}b_{1}+c_{2}b_{2}+c_{3}b_{3}&c_{1}c_{1}+c_{2}c_{2}+c_{3}c_{3}\end{array}\right|\)
\(\therefore [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2=\left|\begin{array}{c}\overline{a}.\overline{a}&\overline{a}.\overline{b}&\overline{a}.\overline{c}\\ \overline{b}.\overline{a}&\overline{b}.\overline{b}&\overline{b}.\overline{c}\\ \overline{c}.\overline{a}&\overline{c}.\overline{b}&\overline{c}.\overline{c}\end{array}\right| .......(2)\) ➜ \(\because a_{1}a_{1}+a_{2}a_{2}+a_{3}a_{3}=\overline{a}.\overline{a}\)
\(a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(a_{1}c_{1}+a_{2}c_{2}+a_{3}c_{3}=\overline{a}.\overline{c}\)
\(b_{1}a_{1}+b_{2}a_{2}+b_{3}a_{3}=\overline{b}.\overline{a}\)
\(b_{1}b_{1}+b_{2}b_{2}+b_{3}b_{3}=\overline{b}.\overline{b}\)
\(b_{1}c_{1}+b_{2}c_{2}+b_{3}c_{3}=\overline{b}.\overline{c}\)
\(c_{1}a_{1}+c_{2}a_{2}+c_{3}a_{3}=\overline{c}.\overline{a}\)
\(c_{1}b_{1}+c_{2}b_{2}+c_{3}b_{3}=\overline{c}.\overline{b}\)
এবং \(c_{1}c_{1}+c_{2}c_{2}+c_{3}c_{3}=\overline{c}.\overline{c}\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\([\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{b}\times\overline{c} \ \overline{c}\times\overline{a}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]^2=\left|\begin{array}{c}\overline{a}.\overline{a}&\overline{a}.\overline{b}&\overline{a}.\overline{c}\\ \overline{b}.\overline{a}&\overline{b}.\overline{b}&\overline{b}.\overline{c}\\ \overline{c}.\overline{a}&\overline{c}.\overline{b}&\overline{c}.\overline{c}\end{array}\right|\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(30.\) \(\overline{A}=x_{1}\overline{a}+y_{1}\overline{b}+z_{1}\overline{c}, \ \overline{B}=x_{2}\overline{a}+y_{2}\overline{b}+z_{2}\overline{c}\) এবং \(\overline{C}=x_{3}\overline{a}+y_{3}\overline{b}+z_{3}\overline{c}\) হয় তবে দেখাও যে, \(\overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=\left|\begin{array}{c}x_{1}&y_{1}&z_{1}\\ x_{2}&y_{2}&z_{2}\\ x_{3}&y_{3}&z_{3}\end{array}\right|\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=x_{1}\overline{a}+y_{1}\overline{b}+z_{1}\overline{c}, \ \overline{B}=x_{2}\overline{a}+y_{2}\overline{b}+z_{2}\overline{c}\) এবং \(\overline{C}=x_{3}\overline{a}+y_{3}\overline{b}+z_{3}\overline{c}\)
এখন, \(\overline{B}\times\overline{C}=(x_{2}\overline{a}+y_{2}\overline{b}+z_{2}\overline{c})\times(x_{3}\overline{a}+y_{3}\overline{b}+z_{3}\overline{c})\)
\(=x_{2}x_{3}(\overline{a}\times\overline{a})+x_{2}y_{3}(\overline{a}\times\overline{b})+x_{2}z_{3}(\overline{a}\times\overline{c})+y_{2}x_{3}(\overline{b}\times\overline{a})+y_{2}y_{3}(\overline{b}\times\overline{b})+y_{2}z_{3}(\overline{b}\times\overline{c})+z_{2}x_{3}(\overline{c}\times\overline{a})+z_{2}y_{3}(\overline{c}\times\overline{b})+z_{2}z_{3}(\overline{c}\times\overline{c})\)
\(=x_{2}x_{3}0+x_{2}y_{3}(\overline{a}\times\overline{b})-x_{2}z_{3}(\overline{c}\times\overline{a})-y_{2}x_{3}(\overline{a}\times\overline{b})+y_{2}y_{3}0+y_{2}z_{3}(\overline{b}\times\overline{c})+z_{2}x_{3}(\overline{c}\times\overline{a})-z_{2}y_{3}(\overline{b}\times\overline{c})+z_{2}z_{3}0\) ➜ \(\because \overline{a}\times\overline{a}=\overline{b}\times\overline{b}=\overline{c}\times\overline{c}=0\)
\(\overline{a}\times\overline{c}=-\overline{c}\times\overline{a}\)
\(\overline{b}\times\overline{a}=-\overline{a}\times\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}\times\overline{b}=-\overline{b}\times\overline{c}\)
\(=x_{2}y_{3}(\overline{a}\times\overline{b})-x_{2}z_{3}(\overline{c}\times\overline{a})-y_{2}x_{3}(\overline{a}\times\overline{b})+y_{2}z_{3}(\overline{b}\times\overline{c})+z_{2}x_{3}(\overline{c}\times\overline{a})-z_{2}y_{3}(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(=(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})(\overline{a}\times\overline{b})+(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})(\overline{b}\times\overline{c})+(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})(\overline{c}\times\overline{a})\)
\(\therefore \overline{B}\times\overline{C}=(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})(\overline{a}\times\overline{b})+(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})(\overline{b}\times\overline{c})+(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})(\overline{c}\times\overline{a})\)
আবার, \(\overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=(x_{1}\overline{a}+y_{1}\overline{b}+z_{1}\overline{c}).\{(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})(\overline{a}\times\overline{b})+(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})(\overline{b}\times\overline{c})+(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})(\overline{c}\times\overline{a})\}\)
\(=x_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})\{\overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})\}+x_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})\{\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\}+x_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})\{\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})\}+y_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})\{\overline{b}.(\overline{a}\times\overline{b})\}\)\(+y_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})\{\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})\}+y_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})\{\overline{b}.(\overline{c}\times\overline{a})\}+z_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})\{\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})\}+z_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})\{\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})\}\)\(+z_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})\{\overline{c}.(\overline{c}\times\overline{a})\}\)
\(=x_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})0+x_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+x_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})0+y_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})0\)\(+y_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})0+y_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+z_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+z_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})0\)\(+z_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})0\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})=\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})=\overline{b}.(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
\(\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{c}.(\overline{c}\times\overline{a})=0\)
এবং \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{b}.(\overline{c}\times\overline{a})=\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=x_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+y_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+z_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=\{x_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})+y_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})+z_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=\left|\begin{array}{c}x_{1}&y_{1}&z_{1}\\ x_{2}&y_{2}&z_{2}\\ x_{3}&y_{3}&z_{3}\end{array}\right| \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(\therefore \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=\left|\begin{array}{c}x_{1}&y_{1}&z_{1}\\ x_{2}&y_{2}&z_{2}\\ x_{3}&y_{3}&z_{3}\end{array}\right| \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
( দেখানো হলো )
\(\overline{A}=x_{1}\overline{a}+y_{1}\overline{b}+z_{1}\overline{c}, \ \overline{B}=x_{2}\overline{a}+y_{2}\overline{b}+z_{2}\overline{c}\) এবং \(\overline{C}=x_{3}\overline{a}+y_{3}\overline{b}+z_{3}\overline{c}\)
এখন, \(\overline{B}\times\overline{C}=(x_{2}\overline{a}+y_{2}\overline{b}+z_{2}\overline{c})\times(x_{3}\overline{a}+y_{3}\overline{b}+z_{3}\overline{c})\)
\(=x_{2}x_{3}(\overline{a}\times\overline{a})+x_{2}y_{3}(\overline{a}\times\overline{b})+x_{2}z_{3}(\overline{a}\times\overline{c})+y_{2}x_{3}(\overline{b}\times\overline{a})+y_{2}y_{3}(\overline{b}\times\overline{b})+y_{2}z_{3}(\overline{b}\times\overline{c})+z_{2}x_{3}(\overline{c}\times\overline{a})+z_{2}y_{3}(\overline{c}\times\overline{b})+z_{2}z_{3}(\overline{c}\times\overline{c})\)
\(=x_{2}x_{3}0+x_{2}y_{3}(\overline{a}\times\overline{b})-x_{2}z_{3}(\overline{c}\times\overline{a})-y_{2}x_{3}(\overline{a}\times\overline{b})+y_{2}y_{3}0+y_{2}z_{3}(\overline{b}\times\overline{c})+z_{2}x_{3}(\overline{c}\times\overline{a})-z_{2}y_{3}(\overline{b}\times\overline{c})+z_{2}z_{3}0\) ➜ \(\because \overline{a}\times\overline{a}=\overline{b}\times\overline{b}=\overline{c}\times\overline{c}=0\)
\(\overline{a}\times\overline{c}=-\overline{c}\times\overline{a}\)
\(\overline{b}\times\overline{a}=-\overline{a}\times\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}\times\overline{b}=-\overline{b}\times\overline{c}\)
\(=x_{2}y_{3}(\overline{a}\times\overline{b})-x_{2}z_{3}(\overline{c}\times\overline{a})-y_{2}x_{3}(\overline{a}\times\overline{b})+y_{2}z_{3}(\overline{b}\times\overline{c})+z_{2}x_{3}(\overline{c}\times\overline{a})-z_{2}y_{3}(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(=(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})(\overline{a}\times\overline{b})+(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})(\overline{b}\times\overline{c})+(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})(\overline{c}\times\overline{a})\)
\(\therefore \overline{B}\times\overline{C}=(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})(\overline{a}\times\overline{b})+(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})(\overline{b}\times\overline{c})+(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})(\overline{c}\times\overline{a})\)
আবার, \(\overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=(x_{1}\overline{a}+y_{1}\overline{b}+z_{1}\overline{c}).\{(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})(\overline{a}\times\overline{b})+(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})(\overline{b}\times\overline{c})+(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})(\overline{c}\times\overline{a})\}\)
\(=x_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})\{\overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})\}+x_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})\{\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\}+x_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})\{\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})\}+y_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})\{\overline{b}.(\overline{a}\times\overline{b})\}\)\(+y_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})\{\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})\}+y_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})\{\overline{b}.(\overline{c}\times\overline{a})\}+z_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})\{\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})\}+z_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})\{\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})\}\)\(+z_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})\{\overline{c}.(\overline{c}\times\overline{a})\}\)
\(=x_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})0+x_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+x_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})0+y_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})0\)\(+y_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})0+y_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+z_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+z_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})0\)\(+z_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})0\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})=\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})=\overline{b}.(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
\(\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{c}.(\overline{c}\times\overline{a})=0\)
এবং \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=\overline{b}.(\overline{c}\times\overline{a})=\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=x_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+y_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+z_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=\{x_{1}(y_{2}z_{3}-z_{2}y_{3})+y_{1}(z_{2}x_{3}-x_{2}z_{3})+z_{1}(x_{2}y_{3}-y_{2}x_{3})\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=\left|\begin{array}{c}x_{1}&y_{1}&z_{1}\\ x_{2}&y_{2}&z_{2}\\ x_{3}&y_{3}&z_{3}\end{array}\right| \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(\therefore \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=\left|\begin{array}{c}x_{1}&y_{1}&z_{1}\\ x_{2}&y_{2}&z_{2}\\ x_{3}&y_{3}&z_{3}\end{array}\right| \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(31.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটি একতলীয় না হয় তবে \(\overline{d}\) যে কোনো ভেক্টর হলে দেখাও যে, \(\overline{d}=\frac{\overline{c}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{a}\times\overline{b})+\frac{\overline{a}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{b}\times\overline{c})+\frac{\overline{b}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{c}\times\overline{a})\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{d}=x(\overline{a}\times\overline{b})+y(\overline{b}\times\overline{c})+z(\overline{c}\times\overline{a}) .......(1)\)
এখন, \((1)\) এর উভয় পার্শে \(\overline{a}\) ভেক্টর দ্বারা ডট গুণন করে।
\(\overline{a}.\overline{d}=x\overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})+y\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})+z\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})\)
\(=x.0+y[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+z.0\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
\(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
এবং \(\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})=0\)
\(=y[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{d}=y[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(\Rightarrow y[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.\overline{d}\)
\(\therefore y=\frac{\overline{a}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
অনুরূপভাবে, \((1)\) এর উভয় পার্শে পর্যায়ক্রমে \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) ভেক্টর দ্বারা ডট গুণন করে পাওয়া যায়,
\(z=\frac{\overline{b}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(x=\frac{\overline{c}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\((1)\) নং সমীকরণে \(x, \ y, \ z\) এর মাণ বসিয়ে,
\(\overline{d}=\frac{\overline{c}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{a}\times\overline{b})+\frac{\overline{a}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{b}\times\overline{c})+\frac{\overline{b}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{c}\times\overline{a})\)
( দেখানো হলো )
\(\overline{d}=x(\overline{a}\times\overline{b})+y(\overline{b}\times\overline{c})+z(\overline{c}\times\overline{a}) .......(1)\)
এখন, \((1)\) এর উভয় পার্শে \(\overline{a}\) ভেক্টর দ্বারা ডট গুণন করে।
\(\overline{a}.\overline{d}=x\overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})+y\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})+z\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})\)
\(=x.0+y[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+z.0\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
\(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
এবং \(\overline{a}.(\overline{c}\times\overline{a})=0\)
\(=y[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{d}=y[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(\Rightarrow y[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{a}.\overline{d}\)
\(\therefore y=\frac{\overline{a}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
অনুরূপভাবে, \((1)\) এর উভয় পার্শে পর্যায়ক্রমে \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) ভেক্টর দ্বারা ডট গুণন করে পাওয়া যায়,
\(z=\frac{\overline{b}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(x=\frac{\overline{c}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\((1)\) নং সমীকরণে \(x, \ y, \ z\) এর মাণ বসিয়ে,
\(\overline{d}=\frac{\overline{c}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{a}\times\overline{b})+\frac{\overline{a}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{b}\times\overline{c})+\frac{\overline{b}.\overline{d}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}(\overline{c}\times\overline{a})\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(32.\) \(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একই সমতলে অবস্থিত হলে ধ্রুবক \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{3}{5}\)
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{3}{5}\)
জাতীয়ঃ ১৯৯৫; রাঃবিঃ ১৯৬৬; জাতীয়ঃপাসঃ ২০১৪ ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\left|\begin{array}{c}2&-1& \ \ 1\\ 1& \ \ 2&-3\\ 4&-1& \ \ \lambda\end{array}\right|=0\) হয়। ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
\(\Rightarrow 2\{2\times{\lambda}-(-3)\times{-1}\}-(-1)\{1\times{\lambda}-(-3)\times{4}\}+1\{1\times{-1}-2\times{4}\}=0\)
\(\Rightarrow 2\{2\lambda-3\}+\{\lambda+12\}+\{-1-8\}=0\)
\(\Rightarrow 4\lambda-6+\lambda+12-9=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda+12-15=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda-3=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda=3\)
\(\therefore \lambda=\frac{3}{5}\)
\(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ও \(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\left|\begin{array}{c}2&-1& \ \ 1\\ 1& \ \ 2&-3\\ 4&-1& \ \ \lambda\end{array}\right|=0\) হয়। ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
\(\Rightarrow 2\{2\times{\lambda}-(-3)\times{-1}\}-(-1)\{1\times{\lambda}-(-3)\times{4}\}+1\{1\times{-1}-2\times{4}\}=0\)
\(\Rightarrow 2\{2\lambda-3\}+\{\lambda+12\}+\{-1-8\}=0\)
\(\Rightarrow 4\lambda-6+\lambda+12-9=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda+12-15=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda-3=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda=3\)
\(\therefore \lambda=\frac{3}{5}\)
উদাহরণ \(33.\) দেখাও যে, নিম্নের ভেক্টরগুলি সমতলীয়।
\((a) \ \overline{A}=5\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ \overline{C}=4\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
\((a) \ \overline{A}=5\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ \overline{C}=4\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ১৯৯৫; রাঃবিঃ ১৯৬৬; জাতীয়ঃপাসঃ ২০১৪ ।
\((b) \ \hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}, \ 2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ 3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\)সমাধানঃ
\((a)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=5\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ \overline{C}=4\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \([\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\left|\begin{array}{c}5& \ \ 1&-2\\ 1& \ \ 3& \ \ 4\\ 4&-2&-6\end{array}\right|\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=5\{3\times{-6}-4\times{-2}\}-1\{1\times{-6}-4\times{4}\}+(-2)\{1\times{-2}-3\times{4}\}\)
\(=5\{-18+8\}-1\{-6-16\}-2\{-2-12\}\)
\(=5\{-10\}-1\{-22\}-2\{-14\}\)
\(=-50+22+28\)
\(=-50+50\)
\(=0\)
\(\therefore [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=0\)
সুতরাং ভেক্টরগুলি সমতলীয়।
( দেখানো হলো )
\((b)\) ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ \overline{C}=3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\)
এখন, \([\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\left|\begin{array}{c}1&2&3\\ 2&3&4\\ 3&4&5\end{array}\right|\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=1\{3\times{5}-4\times{4}\}-2\{2\times{5}-4\times{3}\}+3\{2\times{4}-3\times{3}\}\)
\(=1\{15-16\}-2\{10-12\}+3\{8-9\}\)
\(=1\{-1\}-2\{-2\}+3\{-1\}\)
\(=-1+4-3\)
\(=4-4\)
\(=0\)
\(\therefore [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=0\)
সুতরাং ভেক্টরগুলি সমতলীয়।
( দেখানো হলো )
\(\overline{A}=5\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ \overline{C}=4\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \([\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\left|\begin{array}{c}5& \ \ 1&-2\\ 1& \ \ 3& \ \ 4\\ 4&-2&-6\end{array}\right|\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=5\{3\times{-6}-4\times{-2}\}-1\{1\times{-6}-4\times{4}\}+(-2)\{1\times{-2}-3\times{4}\}\)
\(=5\{-18+8\}-1\{-6-16\}-2\{-2-12\}\)
\(=5\{-10\}-1\{-22\}-2\{-14\}\)
\(=-50+22+28\)
\(=-50+50\)
\(=0\)
\(\therefore [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=0\)
সুতরাং ভেক্টরগুলি সমতলীয়।
( দেখানো হলো )
\((b)\) ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}+3\hat{j}+4\hat{k}, \ \overline{C}=3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\)
এখন, \([\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\left|\begin{array}{c}1&2&3\\ 2&3&4\\ 3&4&5\end{array}\right|\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=1\{3\times{5}-4\times{4}\}-2\{2\times{5}-4\times{3}\}+3\{2\times{4}-3\times{3}\}\)
\(=1\{15-16\}-2\{10-12\}+3\{8-9\}\)
\(=1\{-1\}-2\{-2\}+3\{-1\}\)
\(=-1+4-3\)
\(=4-4\)
\(=0\)
\(\therefore [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=0\)
সুতরাং ভেক্টরগুলি সমতলীয়।
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(34.\) \(\overline{A}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{(\overline{B}\times{\overline{C}})}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(15\hat{i}+15\hat{j}-15\hat{k}\)
উত্তরঃ \(15\hat{i}+15\hat{j}-15\hat{k}\)
জাতীয়ঃ ২০১১, ১৯৯৫ ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{B}\times{\overline{C}}=(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\times(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 2& \ \ 1&-1\\ 1&-2& \ \ 2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{2}-(-1)\times{-2}\}\hat{i}-\{2\times{2}-(-1)\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{2-2\}\hat{i}-\{4+1\}\hat{j}+\{-4-1\}\hat{k}\)
\(=0\hat{i}-5\hat{j}-5\hat{k}\)
\(=-5\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{B}\times{\overline{C}}=-5\hat{j}-5\hat{k}\)
আবার, \(\overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})\times(-5\hat{j}-5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}\times{\overline{C}}=-5\hat{j}-5\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\3&-1& \ \ 2\\ 0&-5&-5 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{-5}-2\times{-5}\}\hat{i}-\{3\times{-5}-2\times{0}\}\hat{j}+\{3\times{-5}-(-1)\times{0}\}\hat{k}\)
\(=\{5+10\}\hat{i}-\{-15-0\}\hat{j}+\{-15+0\}\hat{k}\)
\(=15\hat{i}+15\hat{j}-15\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times(\overline{B}\times{\overline{C}})=15\hat{i}+15\hat{j}-15\hat{k}\)
\(\overline{A}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{B}\times{\overline{C}}=(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\times(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 2& \ \ 1&-1\\ 1&-2& \ \ 2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{2}-(-1)\times{-2}\}\hat{i}-\{2\times{2}-(-1)\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{2-2\}\hat{i}-\{4+1\}\hat{j}+\{-4-1\}\hat{k}\)
\(=0\hat{i}-5\hat{j}-5\hat{k}\)
\(=-5\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{B}\times{\overline{C}}=-5\hat{j}-5\hat{k}\)
আবার, \(\overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})\times(-5\hat{j}-5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}\times{\overline{C}}=-5\hat{j}-5\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\3&-1& \ \ 2\\ 0&-5&-5 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{-5}-2\times{-5}\}\hat{i}-\{3\times{-5}-2\times{0}\}\hat{j}+\{3\times{-5}-(-1)\times{0}\}\hat{k}\)
\(=\{5+10\}\hat{i}-\{-15-0\}\hat{j}+\{-15+0\}\hat{k}\)
\(=15\hat{i}+15\hat{j}-15\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times(\overline{B}\times{\overline{C}})=15\hat{i}+15\hat{j}-15\hat{k}\)
উদাহরণ \(35.\) \(\overline{a}=4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\) এর জন্য প্রমাণ কর যে, \(\overline{a}\times{(\overline{b}\times{\overline{c}})}=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times\overline{c}=(2\hat{i}+5\hat{j})\times(\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 2&5& \ \ 0\\ 1&5&-2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{5\times{-2}-0\times{5}\}\hat{i}-\{2\times{-2}-0\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{5}-5\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{-10-0\}\hat{i}-\{-4-0\}\hat{j}+\{10-5\}\hat{k}\)
\(=-10\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times\overline{c}=-10\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k})\times(-10\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 4&-1&-3\\ -10& \ \ 4& \ \ 5 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{5}-(-3)\times{4}\}\hat{i}-\{4\times{5}-(-3)\times{-10}\}\hat{j}+\{4\times{4}-(-1)\times{-10}\}\hat{k}\)
\(=\{-5+12\}\hat{i}-\{20-30\}\hat{j}+\{16-10\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+10\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=7\hat{i}+10\hat{j}+6\hat{k} .......(1)\)
আবার, \(\therefore \overline{a}.\overline{c}=(4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k}).(\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=4\times 1+(-1)\times 5+(-3)\times -2\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4-5+6\)
\(=10-5\)
\(=5\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{c}=5\)
\(\Rightarrow (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}=5\overline{b}\)
\(\Rightarrow (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}=5(2\hat{i}+5\hat{j})\)
\(\therefore (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}=10\hat{i}+25\hat{j}\)
আবার, \(\therefore \overline{a}.\overline{b}=(4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k}).(2\hat{i}+5\hat{j})\)
\(=4\times 2+(-1)\times 5+(-3)\times 0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=8-5-0\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=3\)
\(\Rightarrow (\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=3\overline{c}\)
\(\Rightarrow (\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=3(\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\therefore (\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=3\hat{i}+15\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \((\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=(10\hat{i}+25\hat{j})-(3\hat{i}+15\hat{j}-6\hat{k})\) ➜ \(\because (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}=10\hat{i}+25\hat{j}\)
এবং \((\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=3\hat{i}+15\hat{j}-6\hat{k}\)
\(=10\hat{i}+25\hat{j}-3\hat{i}-15\hat{j}+6\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+10\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=7\hat{i}+10\hat{j}+6\hat{k} .....(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
( প্রমাণিত )
\(\overline{a}=4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times\overline{c}=(2\hat{i}+5\hat{j})\times(\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 2&5& \ \ 0\\ 1&5&-2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{5\times{-2}-0\times{5}\}\hat{i}-\{2\times{-2}-0\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{5}-5\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{-10-0\}\hat{i}-\{-4-0\}\hat{j}+\{10-5\}\hat{k}\)
\(=-10\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times\overline{c}=-10\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k})\times(-10\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 4&-1&-3\\ -10& \ \ 4& \ \ 5 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{5}-(-3)\times{4}\}\hat{i}-\{4\times{5}-(-3)\times{-10}\}\hat{j}+\{4\times{4}-(-1)\times{-10}\}\hat{k}\)
\(=\{-5+12\}\hat{i}-\{20-30\}\hat{j}+\{16-10\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+10\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=7\hat{i}+10\hat{j}+6\hat{k} .......(1)\)
আবার, \(\therefore \overline{a}.\overline{c}=(4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k}).(\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=4\times 1+(-1)\times 5+(-3)\times -2\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4-5+6\)
\(=10-5\)
\(=5\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{c}=5\)
\(\Rightarrow (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}=5\overline{b}\)
\(\Rightarrow (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}=5(2\hat{i}+5\hat{j})\)
\(\therefore (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}=10\hat{i}+25\hat{j}\)
আবার, \(\therefore \overline{a}.\overline{b}=(4\hat{i}-\hat{j}-3\hat{k}).(2\hat{i}+5\hat{j})\)
\(=4\times 2+(-1)\times 5+(-3)\times 0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=8-5-0\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=3\)
\(\Rightarrow (\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=3\overline{c}\)
\(\Rightarrow (\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=3(\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\therefore (\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=3\hat{i}+15\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \((\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=(10\hat{i}+25\hat{j})-(3\hat{i}+15\hat{j}-6\hat{k})\) ➜ \(\because (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}=10\hat{i}+25\hat{j}\)
এবং \((\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=3\hat{i}+15\hat{j}-6\hat{k}\)
\(=10\hat{i}+25\hat{j}-3\hat{i}-15\hat{j}+6\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+10\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore (\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}=7\hat{i}+10\hat{j}+6\hat{k} .....(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
( প্রমাণিত )
উদাহরণ \(36.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটির জন্য দেখাও যে, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}\times\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}\times\overline{b})=0\)
জাতীয়ঃ ২০১৭,২০১৩,২০১১,২০০২,১৯৯৭; ঢাঃবিঃ ২০০৫ ।
সমাধানঃ
\(L.S=\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}\times\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}\times\overline{b})\)
\(=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}+(\overline{b}.\overline{a})\overline{c}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}+(\overline{c}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}+(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}+(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}-(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{c}=\overline{c}.\overline{a}\)
\(\overline{b}.\overline{a}=\overline{a}.\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}.\overline{b}=\overline{b}.\overline{c}\)
\(=0\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\(=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}+(\overline{b}.\overline{a})\overline{c}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}+(\overline{c}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}+(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}+(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}-(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{c}=\overline{c}.\overline{a}\)
\(\overline{b}.\overline{a}=\overline{a}.\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}.\overline{b}=\overline{b}.\overline{c}\)
\(=0\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(37.\) \(\overline{a}\) ভেক্টরটির জন্য দেখাও যে,
\((i) \ (\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}=\overline{a}\)
\((ii) \ \hat{i}\times(\overline{a}\times\hat{i})+\hat{j}\times(\overline{a}\times\hat{j})+\hat{k}\times(\overline{a}\times\hat{k})=2\overline{a}\)
\((i) \ (\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}=\overline{a}\)
\((ii) \ \hat{i}\times(\overline{a}\times\hat{i})+\hat{j}\times(\overline{a}\times\hat{j})+\hat{k}\times(\overline{a}\times\hat{k})=2\overline{a}\)
জাতীয়ঃ ২০০৫,১৯৯৫; জাতীয়ঃপাসঃ ২০১৫ ।
সমাধানঃ
\((i)\)
ধরি,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(L.S=(\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}\)
\(=\{(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\hat{i}\}\hat{i}+\{(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\hat{j}\}\hat{j}+\{(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\hat{k}\}\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(=\{a_{1}\hat{i}.\hat{i}+a_{2}\hat{j}.\hat{i}+a_{3}\hat{k}.\hat{i}\}\hat{i}+\{a_{1}\hat{i}.\hat{j}+a_{2}\hat{j}.\hat{j}+a_{3}\hat{k}.\hat{j}\}\hat{j}+\{a_{1}\hat{i}.\hat{k}+a_{2}\hat{j}.\hat{k}+a_{3}\hat{k}.\hat{k}\}\hat{k}\)
\(=\{a_{1}.1+a_{2}.0+a_{3}.0\}\hat{i}+\{a_{1}.0+a_{2}.1+a_{3}.0\}\hat{j}+\{a_{1}.0+a_{2}.0+a_{3}.1\}\hat{k}\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
\(\hat{j}.\hat{i}=\hat{i}.\hat{j}=0\)
\(\hat{k}.\hat{i}=\hat{i}.\hat{k}=0\)
এবং \(\hat{k}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=0\)
\(=\{a_{1}+0+0\}\hat{i}+\{0+a_{2}+0\}\hat{j}+\{0+0+a_{3}\}\hat{k}\)
\(=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(=\overline{a}\) ➜ \(\because \overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\((ii)\)
ধরি,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(L.S=\hat{i}\times(\overline{a}\times\hat{i})+\hat{j}\times(\overline{a}\times\hat{j})+\hat{k}\times(\overline{a}\times\hat{k})\)
\(=(\hat{i}.\hat{i})\overline{a}-(\hat{i}.\overline{a})\hat{i}+(\hat{j}.\hat{j})\overline{a}-(\hat{j}.\overline{a})\hat{j}+(\hat{k}.\hat{k})\overline{a}-(\hat{k}.\overline{a})\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=1\overline{a}-(\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+1\overline{a}-(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+1\overline{a}-(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
\(\hat{i}.\overline{a}=\overline{a}.\hat{i}\)
\(\hat{j}.\overline{a}=\overline{a}.\hat{j}\)
এবং \(\hat{k}.\overline{a}=\overline{a}.\hat{k}\)
\(=3\overline{a}-\{(\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}\}\)
\(=3\overline{a}-\overline{a}\) ➜ \((i)\) নং হতে প্রাপ্ত
\(\because (\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}=\overline{a}\)
\(=2\overline{a}\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
ধরি,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(L.S=(\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}\)
\(=\{(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\hat{i}\}\hat{i}+\{(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\hat{j}\}\hat{j}+\{(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\hat{k}\}\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(=\{a_{1}\hat{i}.\hat{i}+a_{2}\hat{j}.\hat{i}+a_{3}\hat{k}.\hat{i}\}\hat{i}+\{a_{1}\hat{i}.\hat{j}+a_{2}\hat{j}.\hat{j}+a_{3}\hat{k}.\hat{j}\}\hat{j}+\{a_{1}\hat{i}.\hat{k}+a_{2}\hat{j}.\hat{k}+a_{3}\hat{k}.\hat{k}\}\hat{k}\)
\(=\{a_{1}.1+a_{2}.0+a_{3}.0\}\hat{i}+\{a_{1}.0+a_{2}.1+a_{3}.0\}\hat{j}+\{a_{1}.0+a_{2}.0+a_{3}.1\}\hat{k}\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
\(\hat{j}.\hat{i}=\hat{i}.\hat{j}=0\)
\(\hat{k}.\hat{i}=\hat{i}.\hat{k}=0\)
এবং \(\hat{k}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=0\)
\(=\{a_{1}+0+0\}\hat{i}+\{0+a_{2}+0\}\hat{j}+\{0+0+a_{3}\}\hat{k}\)
\(=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(=\overline{a}\) ➜ \(\because \overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\((ii)\)
ধরি,
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(L.S=\hat{i}\times(\overline{a}\times\hat{i})+\hat{j}\times(\overline{a}\times\hat{j})+\hat{k}\times(\overline{a}\times\hat{k})\)
\(=(\hat{i}.\hat{i})\overline{a}-(\hat{i}.\overline{a})\hat{i}+(\hat{j}.\hat{j})\overline{a}-(\hat{j}.\overline{a})\hat{j}+(\hat{k}.\hat{k})\overline{a}-(\hat{k}.\overline{a})\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=1\overline{a}-(\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+1\overline{a}-(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+1\overline{a}-(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
\(\hat{i}.\overline{a}=\overline{a}.\hat{i}\)
\(\hat{j}.\overline{a}=\overline{a}.\hat{j}\)
এবং \(\hat{k}.\overline{a}=\overline{a}.\hat{k}\)
\(=3\overline{a}-\{(\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}\}\)
\(=3\overline{a}-\overline{a}\) ➜ \((i)\) নং হতে প্রাপ্ত
\(\because (\overline{a}.\hat{i})\hat{i}+(\overline{a}.\hat{j})\hat{j}+(\overline{a}.\hat{k})\hat{k}=\overline{a}\)
\(=2\overline{a}\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(38.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}\) ভেক্টর চারটির জন্য দেখাও যে, \((\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=\overline{b}(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})-\overline{a}(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})\)\(=\overline{c}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{d})-\overline{d}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{c})\)
সমাধানঃ
\(L.S=(\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})\)
\(=-(\overline{c}\times\overline{d})\times(\overline{a}\times\overline{b})\)
\(=-\{(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{a})\overline{b}\}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=-(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{b})\overline{a}+(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{a})\overline{b}\)
\(=(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{a})\overline{b}-(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{b})\overline{a}\)
\(=M.S\)
\(\therefore L.S=M.S\)
আবার, \(L.S=(\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})\)
\(=\{(\overline{a}\times\overline{b}).\overline{d}\}\overline{c}-\{(\overline{a}\times\overline{b}).\overline{c}\}\overline{d}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=\overline{c}\{\overline{d}.(\overline{a}\times\overline{b})\}-\overline{d}\{\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})\}\)
\(=\overline{c}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{d})-\overline{d}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{c})\) ➜ \(\because \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=\overline{B}.(\overline{C}\times\overline{A})\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
\(\therefore L.S=M.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\(=-(\overline{c}\times\overline{d})\times(\overline{a}\times\overline{b})\)
\(=-\{(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{a})\overline{b}\}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=-(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{b})\overline{a}+(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{a})\overline{b}\)
\(=(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{a})\overline{b}-(\overline{c}\times\overline{d}.\overline{b})\overline{a}\)
\(=M.S\)
\(\therefore L.S=M.S\)
আবার, \(L.S=(\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})\)
\(=\{(\overline{a}\times\overline{b}).\overline{d}\}\overline{c}-\{(\overline{a}\times\overline{b}).\overline{c}\}\overline{d}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=\overline{c}\{\overline{d}.(\overline{a}\times\overline{b})\}-\overline{d}\{\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})\}\)
\(=\overline{c}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{d})-\overline{d}(\overline{a}.\overline{b}\times\overline{c})\) ➜ \(\because \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=\overline{B}.(\overline{C}\times\overline{A})\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
\(\therefore L.S=M.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(39.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}\) ভেক্টর চারটির জন্য দেখাও যে, \((\overline{a}\times\overline{b}).(\overline{c}\times\overline{d})+(\overline{b}\times\overline{c}).(\overline{a}\times\overline{d})+(\overline{c}\times\overline{a}).(\overline{b}\times\overline{d})=0\)
জাতীয়ঃ ২০১৪ ।
সমাধানঃ
\(L.S=(\overline{a}\times\overline{b}).(\overline{c}\times\overline{d})+(\overline{b}\times\overline{c}).(\overline{a}\times\overline{d})+(\overline{c}\times\overline{a}).(\overline{b}\times\overline{d})\)
\(=(\overline{a}.\overline{c})(\overline{b}.\overline{d})-(\overline{a}.\overline{d})(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{b}.\overline{a})(\overline{c}.\overline{d})-(\overline{b}.\overline{d})(\overline{c}.\overline{a})+(\overline{c}.\overline{b})(\overline{a}.\overline{d})-(\overline{c}.\overline{d})(\overline{a}.\overline{b})\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B}).(\overline{C}\times\overline{D})=(\overline{A}.\overline{C})(\overline{B}.\overline{D})-(\overline{A}.\overline{D})(\overline{B}.\overline{C})\)
\(=(\overline{c}.\overline{a})(\overline{b}.\overline{d})-(\overline{a}.\overline{d})(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{a}.\overline{b})(\overline{c}.\overline{d})-(\overline{c}.\overline{a})(\overline{b}.\overline{d})+(\overline{a}.\overline{d})(\overline{b}.\overline{c})-(\overline{a}.\overline{b})(\overline{c}.\overline{d})\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{c}=\overline{c}.\overline{a}\)
\(\overline{b}.\overline{a}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\overline{c}.\overline{b}=\overline{b}.\overline{c}\)
\(=0\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\(=(\overline{a}.\overline{c})(\overline{b}.\overline{d})-(\overline{a}.\overline{d})(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{b}.\overline{a})(\overline{c}.\overline{d})-(\overline{b}.\overline{d})(\overline{c}.\overline{a})+(\overline{c}.\overline{b})(\overline{a}.\overline{d})-(\overline{c}.\overline{d})(\overline{a}.\overline{b})\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B}).(\overline{C}\times\overline{D})=(\overline{A}.\overline{C})(\overline{B}.\overline{D})-(\overline{A}.\overline{D})(\overline{B}.\overline{C})\)
\(=(\overline{c}.\overline{a})(\overline{b}.\overline{d})-(\overline{a}.\overline{d})(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{a}.\overline{b})(\overline{c}.\overline{d})-(\overline{c}.\overline{a})(\overline{b}.\overline{d})+(\overline{a}.\overline{d})(\overline{b}.\overline{c})-(\overline{a}.\overline{b})(\overline{c}.\overline{d})\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{c}=\overline{c}.\overline{a}\)
\(\overline{b}.\overline{a}=\overline{a}.\overline{b}\)
\(\overline{c}.\overline{b}=\overline{b}.\overline{c}\)
\(=0\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(40.\) যদি \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হয় তবে, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\hat{i}-14\hat{j}-7\hat{k}\)
উত্তরঃ \(7\hat{i}-14\hat{j}-7\hat{k}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times{\overline{c}}=(-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k})\times(3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\-2& \ \ 3&1\\ \ \ 3&-1&2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{3\times{2}-1\times{-1}\}\hat{i}-\{-2\times{2}-1\times{3}\}\hat{j}+\{-2\times{-1}-3\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{6+1\}\hat{i}-\{-4-3\}\hat{j}+\{2-9\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+7\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times{\overline{c}}=7\hat{i}+7\hat{j}-7\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})\times(7\hat{i}+7\hat{j}-7\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}\times{\overline{c}}=7\hat{i}+7\hat{j}-7\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\1&2&-3\\ 7&7&-7 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{-7}-(-3)\times{7}\}\hat{i}-\{1\times{-7}-(-3)\times{7}\}\hat{j}+\{1\times{7}-2\times{7}\}\hat{k}\)
\(=\{-14+21\}\hat{i}-\{-7+21\}\hat{j}+\{7-14\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}-14\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times(\overline{b}\times{\overline{c}})=7\hat{i}-14\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k},\) \(\overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times{\overline{c}}=(-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k})\times(3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{b}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\-2& \ \ 3&1\\ \ \ 3&-1&2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{3\times{2}-1\times{-1}\}\hat{i}-\{-2\times{2}-1\times{3}\}\hat{j}+\{-2\times{-1}-3\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{6+1\}\hat{i}-\{-4-3\}\hat{j}+\{2-9\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+7\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times{\overline{c}}=7\hat{i}+7\hat{j}-7\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})\times(7\hat{i}+7\hat{j}-7\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}\times{\overline{c}}=7\hat{i}+7\hat{j}-7\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\1&2&-3\\ 7&7&-7 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{-7}-(-3)\times{7}\}\hat{i}-\{1\times{-7}-(-3)\times{7}\}\hat{j}+\{1\times{7}-2\times{7}\}\hat{k}\)
\(=\{-14+21\}\hat{i}-\{-7+21\}\hat{j}+\{7-14\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}-14\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times(\overline{b}\times{\overline{c}})=7\hat{i}-14\hat{j}-7\hat{k}\)
উদাহরণ \(41.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}, \overline{d}, \overline{e}, \overline{f}\) ভেক্টর ছয়টির জন্য দেখাও যে,
\((i) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{a}][\overline{b} \ \overline{e} \ \overline{f}]-[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{b}][\overline{a} \ \overline{e} \ \overline{f}]\)
\((ii) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{e}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{f}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{f}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{e}]\)
\((iii) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}][\overline{e} \ \overline{f} \ \overline{c}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{d} \ \overline{e} \ \overline{f}]\)
\((i) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{a}][\overline{b} \ \overline{e} \ \overline{f}]-[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{b}][\overline{a} \ \overline{e} \ \overline{f}]\)
\((ii) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{e}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{f}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{f}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{e}]\)
\((iii) \ [\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}][\overline{e} \ \overline{f} \ \overline{c}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{d} \ \overline{e} \ \overline{f}]\)
সমাধানঃ
\((i)\)
\(L.S=[\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d}).(\overline{e}\times\overline{f})\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=(\overline{A}\times\overline{B}).\overline{C}\)
\(=\{(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})\overline{a}\}.(\overline{e}\times\overline{f})\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B})\times\overline{C}=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{B}.\overline{C})\overline{A}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})(\overline{b}.\overline{e}\times\overline{f})-(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})(\overline{a}.\overline{e}\times\overline{f})\) ➜ \(\because (m\overline{A}+n\overline{B}).\overline{C}=m\overline{A}.\overline{C}+n\overline{B}.\overline{C}\)
\(=[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}][\overline{b} \ \overline{e} \ \overline{f}]-[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}][\overline{a} \ \overline{e} \ \overline{f}]\) ➜ \(\because \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{a}][\overline{b} \ \overline{e} \ \overline{f}]-[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{b}][\overline{a} \ \overline{e} \ \overline{f}]\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{a}]\)
এবং \([\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{b}]\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\((ii)\) \(L.S=[\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]\)
\(=(\overline{e}\times\overline{f})\times(\overline{a}\times\overline{b}).(\overline{c}\times\overline{d})\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=(\overline{C}\times\overline{A}).\overline{B}\)
\(=\{(\overline{e}.\overline{a}\times\overline{b})\overline{f}-(\overline{f}.\overline{a}\times\overline{b})\overline{e}\}.(\overline{c}\times\overline{d})\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B})\times\overline{C}=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{B}.\overline{C})\overline{A}\)
\(=(\overline{e}.\overline{a}\times\overline{b})(\overline{f}.\overline{c}\times\overline{d})-(\overline{f}.\overline{a}\times\overline{b})(\overline{e}.(\overline{c}\times\overline{d})\) ➜ \(\because (m\overline{A}+n\overline{B}).\overline{C}=m\overline{A}.\overline{C}+n\overline{B}.\overline{C}\)
\(=[\overline{e} \ \overline{a} \ \overline{b}][\overline{f} \ \overline{c} \ \overline{d}]-[\overline{f} \ \overline{a} \ \overline{b}][\overline{e} \ \overline{c} \ \overline{d}]\) ➜ \(\because \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{e}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{f}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{f}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{e}]\) ➜ \(\because [\overline{e} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{e}]\)
\([\overline{f} \ \overline{c} \ \overline{d}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{f}]\)
\([\overline{f} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{f}]\)
এবং \([\overline{e} \ \overline{c} \ \overline{d}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{e}]\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\((iii)\) \(L.S=[\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]\)
\(=(\overline{c}\times\overline{d})\times(\overline{e}\times\overline{f}).(\overline{a}\times\overline{b})\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=(\overline{B}\times\overline{C}).\overline{A}\)
\(=\{(\overline{c}.\overline{e}\times\overline{f})\overline{d}-(\overline{d}.\overline{e}\times\overline{f})\overline{c}\}.(\overline{a}\times\overline{b})\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B})\times\overline{C}=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{B}.\overline{C})\overline{A}\)
\(=(\overline{c}.\overline{e}\times\overline{f})(\overline{d}.\overline{a}\times\overline{b})-(\overline{d}.\overline{e}\times\overline{f})(\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})\) ➜ \(\because (m\overline{A}+n\overline{B}).\overline{C}=m\overline{A}.\overline{C}+n\overline{B}.\overline{C}\)
\(=[\overline{c} \ \overline{e} \ \overline{f}][\overline{d} \ \overline{a} \ \overline{b}]-[\overline{d} \ \overline{e} \ \overline{f}][\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) ➜ \(\because \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}][\overline{e} \ \overline{f} \ \overline{c}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{d} \ \overline{e} \ \overline{f}]\) ➜ \(\because [\overline{d} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\)
\([\overline{c} \ \overline{e} \ \overline{f}]=[\overline{e} \ \overline{f} \ \overline{c}]\)
এবং \([\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\(=(\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d}).(\overline{e}\times\overline{f})\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=(\overline{A}\times\overline{B}).\overline{C}\)
\(=\{(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})\overline{a}\}.(\overline{e}\times\overline{f})\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B})\times\overline{C}=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{B}.\overline{C})\overline{A}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})(\overline{b}.\overline{e}\times\overline{f})-(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})(\overline{a}.\overline{e}\times\overline{f})\) ➜ \(\because (m\overline{A}+n\overline{B}).\overline{C}=m\overline{A}.\overline{C}+n\overline{B}.\overline{C}\)
\(=[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}][\overline{b} \ \overline{e} \ \overline{f}]-[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}][\overline{a} \ \overline{e} \ \overline{f}]\) ➜ \(\because \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{a}][\overline{b} \ \overline{e} \ \overline{f}]-[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{b}][\overline{a} \ \overline{e} \ \overline{f}]\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{a}]\)
এবং \([\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{b}]\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\((ii)\) \(L.S=[\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]\)
\(=(\overline{e}\times\overline{f})\times(\overline{a}\times\overline{b}).(\overline{c}\times\overline{d})\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=(\overline{C}\times\overline{A}).\overline{B}\)
\(=\{(\overline{e}.\overline{a}\times\overline{b})\overline{f}-(\overline{f}.\overline{a}\times\overline{b})\overline{e}\}.(\overline{c}\times\overline{d})\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B})\times\overline{C}=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{B}.\overline{C})\overline{A}\)
\(=(\overline{e}.\overline{a}\times\overline{b})(\overline{f}.\overline{c}\times\overline{d})-(\overline{f}.\overline{a}\times\overline{b})(\overline{e}.(\overline{c}\times\overline{d})\) ➜ \(\because (m\overline{A}+n\overline{B}).\overline{C}=m\overline{A}.\overline{C}+n\overline{B}.\overline{C}\)
\(=[\overline{e} \ \overline{a} \ \overline{b}][\overline{f} \ \overline{c} \ \overline{d}]-[\overline{f} \ \overline{a} \ \overline{b}][\overline{e} \ \overline{c} \ \overline{d}]\) ➜ \(\because \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{e}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{f}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{f}][\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{e}]\) ➜ \(\because [\overline{e} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{e}]\)
\([\overline{f} \ \overline{c} \ \overline{d}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{f}]\)
\([\overline{f} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{f}]\)
এবং \([\overline{e} \ \overline{c} \ \overline{d}]=[\overline{c} \ \overline{d} \ \overline{e}]\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\((iii)\) \(L.S=[\overline{a}\times\overline{b} \ \overline{c}\times\overline{d} \ \overline{e}\times\overline{f}]\)
\(=(\overline{c}\times\overline{d})\times(\overline{e}\times\overline{f}).(\overline{a}\times\overline{b})\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=(\overline{B}\times\overline{C}).\overline{A}\)
\(=\{(\overline{c}.\overline{e}\times\overline{f})\overline{d}-(\overline{d}.\overline{e}\times\overline{f})\overline{c}\}.(\overline{a}\times\overline{b})\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B})\times\overline{C}=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{B}.\overline{C})\overline{A}\)
\(=(\overline{c}.\overline{e}\times\overline{f})(\overline{d}.\overline{a}\times\overline{b})-(\overline{d}.\overline{e}\times\overline{f})(\overline{c}.(\overline{a}\times\overline{b})\) ➜ \(\because (m\overline{A}+n\overline{B}).\overline{C}=m\overline{A}.\overline{C}+n\overline{B}.\overline{C}\)
\(=[\overline{c} \ \overline{e} \ \overline{f}][\overline{d} \ \overline{a} \ \overline{b}]-[\overline{d} \ \overline{e} \ \overline{f}][\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) ➜ \(\because \overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}][\overline{e} \ \overline{f} \ \overline{c}]-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}][\overline{d} \ \overline{e} \ \overline{f}]\) ➜ \(\because [\overline{d} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\)
\([\overline{c} \ \overline{e} \ \overline{f}]=[\overline{e} \ \overline{f} \ \overline{c}]\)
এবং \([\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(42.\) \(\overline{l}, \overline{m}, \overline{n}, \ \overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর ছয়টির জন্য দেখাও যে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
জাতীয়ঃ ২০১৭ ।
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{l}=l_{1}\hat{i}+l_{2}\hat{j}+l_{3}\hat{k}\)
\(\overline{m}=m_{1}\hat{i}+m_{2}\hat{j}+m_{3}\hat{k}\)
\(\overline{n}=n_{1}\hat{i}+n_{2}\hat{j}+n_{3}\hat{k}\)
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এখন, \([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}]=\left|\begin{array}{c}l_{1}&l_{2}&l_{3}\\m_{1}&m_{2}&m_{3}\\ n_{1}&n_{2}&n_{3}\end{array}\right| .......(1)\) ➜
\(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\left|\begin{array}{c}A_{1}&A_{2}&A_{3}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\\ C_{1}&C_{2}&C_{3}\end{array}\right|\)
আবার, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right| .......(2)\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\left|\begin{array}{c}A_{1}&A_{2}&A_{3}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\\ C_{1}&C_{2}&C_{3}\end{array}\right|\)
\((1)\) ও \((2)\) গুণ করে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}l_{1}&l_{2}&l_{3}\\m_{1}&m_{2}&m_{3}\\ n_{1}&n_{2}&n_{3}\end{array}\right|\times\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}l_{1}a_{1}+l_{2}a_{2}+l_{3}a_{3}&l_{1}b_{1}+l_{2}b_{2}+l_{3}b_{3}&l_{1}c_{1}+l_{2}c_{2}+l_{3}c_{3}\\m_{1}a_{1}+m_{2}a_{2}+m_{3}a_{3}&m_{1}b_{1}+m_{2}b_{2}+m_{3}b_{3}&m_{1}c_{1}+m_{2}c_{2}+m_{3}c_{3}\\ n_{1}a_{1}+n_{2}a_{2}+n_{3}a_{3}&n_{1}b_{1}+n_{2}b_{2}+n_{3}b_{3}&n_{1}c_{1}+n_{2}c_{2}+n_{3}c_{3}\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\) ➜ \(\because l_{1}a_{1}+l_{2}a_{2}+l_{3}a_{3}=\overline{l}.\overline{a}\)
\(l_{1}b_{1}+l_{2}b_{2}+l_{3}b_{3}=\overline{l}.\overline{b}\)
\(l_{1}c_{1}+l_{2}c_{2}+l_{3}c_{3}=\overline{l}.\overline{c}\)
\(m_{1}a_{1}+m_{2}a_{2}+m_{3}a_{3}=\overline{m}.\overline{a}\)
\(m_{1}b_{1}+m_{2}b_{2}+m_{3}b_{3}=\overline{m}.\overline{b}\)
\(m_{1}c_{1}+m_{2}c_{2}+m_{3}c_{3}=\overline{m}.\overline{c}\)
\(n_{1}a_{1}+n_{2}a_{2}+n_{3}a_{3}=\overline{n}.\overline{a}\)
\(n_{1}b_{1}+n_{2}b_{2}+n_{3}b_{3}=\overline{n}.\overline{b}\)
এবং \(n_{1}c_{1}+n_{2}c_{2}+n_{3}c_{3}=\overline{n}.\overline{c}\)
\(\therefore [\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
( দেখানো হলো )
আবার, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right| .......(2)\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\left|\begin{array}{c}A_{1}&A_{2}&A_{3}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\\ C_{1}&C_{2}&C_{3}\end{array}\right|\)
\((1)\) ও \((2)\) গুণ করে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}l_{1}&l_{2}&l_{3}\\m_{1}&m_{2}&m_{3}\\ n_{1}&n_{2}&n_{3}\end{array}\right|\times\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}l_{1}a_{1}+l_{2}a_{2}+l_{3}a_{3}&l_{1}b_{1}+l_{2}b_{2}+l_{3}b_{3}&l_{1}c_{1}+l_{2}c_{2}+l_{3}c_{3}\\m_{1}a_{1}+m_{2}a_{2}+m_{3}a_{3}&m_{1}b_{1}+m_{2}b_{2}+m_{3}b_{3}&m_{1}c_{1}+m_{2}c_{2}+m_{3}c_{3}\\ n_{1}a_{1}+n_{2}a_{2}+n_{3}a_{3}&n_{1}b_{1}+n_{2}b_{2}+n_{3}b_{3}&n_{1}c_{1}+n_{2}c_{2}+n_{3}c_{3}\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\) ➜ \(\because l_{1}a_{1}+l_{2}a_{2}+l_{3}a_{3}=\overline{l}.\overline{a}\)
\(l_{1}b_{1}+l_{2}b_{2}+l_{3}b_{3}=\overline{l}.\overline{b}\)
\(l_{1}c_{1}+l_{2}c_{2}+l_{3}c_{3}=\overline{l}.\overline{c}\)
\(m_{1}a_{1}+m_{2}a_{2}+m_{3}a_{3}=\overline{m}.\overline{a}\)
\(m_{1}b_{1}+m_{2}b_{2}+m_{3}b_{3}=\overline{m}.\overline{b}\)
\(m_{1}c_{1}+m_{2}c_{2}+m_{3}c_{3}=\overline{m}.\overline{c}\)
\(n_{1}a_{1}+n_{2}a_{2}+n_{3}a_{3}=\overline{n}.\overline{a}\)
\(n_{1}b_{1}+n_{2}b_{2}+n_{3}b_{3}=\overline{n}.\overline{b}\)
এবং \(n_{1}c_{1}+n_{2}c_{2}+n_{3}c_{3}=\overline{n}.\overline{c}\)
\(\therefore [\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(43.\) \(\overline{l}, \overline{m}, \overline{n}, \ \overline{a}, \overline{b}\) ভেক্টর পাঁচটির জন্য দেখাও যে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}](\overline{a}\times\overline{b})=\left|\begin{array}{c}\overline{l}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}](\overline{a}\times\overline{b})=\left|\begin{array}{c}\overline{l}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{l}=l_{1}\hat{i}+l_{2}\hat{j}+l_{3}\hat{k}\)
\(\overline{m}=m_{1}\hat{i}+m_{2}\hat{j}+m_{3}\hat{k}\)
\(\overline{n}=n_{1}\hat{i}+n_{2}\hat{j}+n_{3}\hat{k}\)
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এখন, \([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}]=\left|\begin{array}{c}l_{1}&l_{2}&l_{3}\\m_{1}&m_{2}&m_{3}\\ n_{1}&n_{2}&n_{3}\end{array}\right| .......(1)\) ➜
\(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\left|\begin{array}{c}A_{1}&A_{2}&A_{3}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\\ C_{1}&C_{2}&C_{3}\end{array}\right|\)
আবার, \(\overline{a}\times\overline{b}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right| .......(2)\) ➜ \(\because (A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\A_{1}&A_{2}&A_{3}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\end{array}\right|\)
\((1)\) ও \((2)\) গুণ করে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}](\overline{a}\times\overline{b})=\left|\begin{array}{c}l_{1}&l_{2}&l_{3}\\m_{1}&m_{2}&m_{3}\\ n_{1}&n_{2}&n_{3}\end{array}\right|\times\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}l_{1}\hat{i}+l_{2}\hat{j}+l_{3}\hat{k}&l_{1}a_{1}+l_{2}a_{2}+l_{3}a_{3}&l_{1}b_{1}+l_{2}b_{2}+l_{3}b_{3}\\m_{1}\hat{i}+m_{2}\hat{j}+m_{3}\hat{k}&m_{1}a_{1}+m_{2}a_{2}+m_{3}a_{3}&m_{1}b_{1}+m_{2}b_{2}+m_{3}b_{3}\\ n_{1}\hat{i}+n_{2}\hat{j}+n_{3}\hat{k}&n_{1}a_{1}+n_{2}a_{2}+n_{3}a_{3}&n_{1}b_{1}+n_{2}b_{2}+n_{3}b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}\overline{l}&\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}\\ \overline{m}&\overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}\\ \overline{n}&\overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}\end{array}\right|\) ➜ \(\because l_{1}\hat{i}+l_{2}\hat{j}+l_{3}\hat{k}=\overline{l}\)
\(l_{1}a_{1}+l_{2}a_{2}+l_{3}a_{3}=\overline{l}.\overline{a}\)
\(l_{1}b_{1}+l_{2}b_{2}+l_{3}b_{3}=\overline{l}.\overline{b}\)
\(m_{1}\hat{i}+m_{2}\hat{j}+m_{3}\hat{k}=\overline{m}\)
\(m_{1}a_{1}+m_{2}a_{2}+m_{3}a_{3}=\overline{m}.\overline{a}\)
\(m_{1}b_{1}+m_{2}b_{2}+m_{3}b_{3}=\overline{m}.\overline{b}\)
\(n_{1}\hat{i}+n_{2}\hat{j}+n_{3}\hat{k}=\overline{n}\)
\(n_{1}a_{1}+n_{2}a_{2}+n_{3}a_{3}=\overline{n}.\overline{a}\)
এবং \(n_{1}b_{1}+n_{2}b_{2}+n_{3}b_{3}=\overline{n}.\overline{b}\)
\(\therefore [\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}](\overline{a}\times\overline{b})=\left|\begin{array}{c}\overline{l}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
( দেখানো হলো )
আবার, \(\overline{a}\times\overline{b}=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right| .......(2)\) ➜ \(\because (A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\A_{1}&A_{2}&A_{3}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\end{array}\right|\)
\((1)\) ও \((2)\) গুণ করে,
\([\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}](\overline{a}\times\overline{b})=\left|\begin{array}{c}l_{1}&l_{2}&l_{3}\\m_{1}&m_{2}&m_{3}\\ n_{1}&n_{2}&n_{3}\end{array}\right|\times\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}l_{1}\hat{i}+l_{2}\hat{j}+l_{3}\hat{k}&l_{1}a_{1}+l_{2}a_{2}+l_{3}a_{3}&l_{1}b_{1}+l_{2}b_{2}+l_{3}b_{3}\\m_{1}\hat{i}+m_{2}\hat{j}+m_{3}\hat{k}&m_{1}a_{1}+m_{2}a_{2}+m_{3}a_{3}&m_{1}b_{1}+m_{2}b_{2}+m_{3}b_{3}\\ n_{1}\hat{i}+n_{2}\hat{j}+n_{3}\hat{k}&n_{1}a_{1}+n_{2}a_{2}+n_{3}a_{3}&n_{1}b_{1}+n_{2}b_{2}+n_{3}b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}\overline{l}&\overline{l}.\overline{a}&\overline{l}.\overline{b}\\ \overline{m}&\overline{m}.\overline{a}&\overline{m}.\overline{b}\\ \overline{n}&\overline{n}.\overline{a}&\overline{n}.\overline{b}\end{array}\right|\) ➜ \(\because l_{1}\hat{i}+l_{2}\hat{j}+l_{3}\hat{k}=\overline{l}\)
\(l_{1}a_{1}+l_{2}a_{2}+l_{3}a_{3}=\overline{l}.\overline{a}\)
\(l_{1}b_{1}+l_{2}b_{2}+l_{3}b_{3}=\overline{l}.\overline{b}\)
\(m_{1}\hat{i}+m_{2}\hat{j}+m_{3}\hat{k}=\overline{m}\)
\(m_{1}a_{1}+m_{2}a_{2}+m_{3}a_{3}=\overline{m}.\overline{a}\)
\(m_{1}b_{1}+m_{2}b_{2}+m_{3}b_{3}=\overline{m}.\overline{b}\)
\(n_{1}\hat{i}+n_{2}\hat{j}+n_{3}\hat{k}=\overline{n}\)
\(n_{1}a_{1}+n_{2}a_{2}+n_{3}a_{3}=\overline{n}.\overline{a}\)
এবং \(n_{1}b_{1}+n_{2}b_{2}+n_{3}b_{3}=\overline{n}.\overline{b}\)
\(\therefore [\overline{l} \ \overline{m} \ \overline{n}](\overline{a}\times\overline{b})=\left|\begin{array}{c}\overline{l}&\overline{l}.\overline{b}&\overline{l}.\overline{c}\\ \overline{m}&\overline{m}.\overline{b}&\overline{m}.\overline{c}\\ \overline{n}&\overline{n}.\overline{b}&\overline{n}.\overline{c}\end{array}\right|\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(44.\) \(\overline{a}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \((\overline{b}+2\overline{a}).(\overline{c}-\overline{a})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-14\)
উত্তরঃ \(-14\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}+2\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+2(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+6\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}+2\overline{a}=8\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k} ....(1)\)
আবার, \(\overline{c}-\overline{a}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}-(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}-3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{c}-\overline{a}=-2\hat{i}+2\hat{j} .....(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\((\overline{b}+2\overline{a}).(\overline{c}-\overline{a})=(8\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}).(-2\hat{i}+2\hat{j})\)
\(=8\times{-2}\hat{i}.\hat{i}+8\times{2}\hat{i}.\hat{j}+1\times{-2}\hat{j}.\hat{i}+1\times{2}\hat{j}.\hat{j}+(-3)\times{-2}\hat{k}.\hat{i}+(-3)\times{2}\hat{k}.\hat{j}\)
\(=8\times{-2}1+8\times{2}0+1\times{-2}0+1\times{2}1+(-3)\times{-2}0+(-3)\times{2}0\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=8\times{-2}+1\times{2}\)
\(=-16+2+0\)
\(=-14\)
\(\overline{a}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}+2\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+2(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+6\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}+2\overline{a}=8\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k} ....(1)\)
আবার, \(\overline{c}-\overline{a}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}-(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}-3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{c}-\overline{a}=-2\hat{i}+2\hat{j} .....(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\((\overline{b}+2\overline{a}).(\overline{c}-\overline{a})=(8\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}).(-2\hat{i}+2\hat{j})\)
\(=8\times{-2}\hat{i}.\hat{i}+8\times{2}\hat{i}.\hat{j}+1\times{-2}\hat{j}.\hat{i}+1\times{2}\hat{j}.\hat{j}+(-3)\times{-2}\hat{k}.\hat{i}+(-3)\times{2}\hat{k}.\hat{j}\)
\(=8\times{-2}1+8\times{2}0+1\times{-2}0+1\times{2}1+(-3)\times{-2}0+(-3)\times{2}0\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=8\times{-2}+1\times{2}\)
\(=-16+2+0\)
\(=-14\)
উদাহরণ \(45.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+100+121}\)
\(=\sqrt{225}\)
\(\therefore b=15\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
\(=2\times{2}+2\times{10}+1\times{-11}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4+20-11\)
\(=24-11\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=13\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{ab}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{3\times{15}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 2+2\times 10+1\times -11}{\sqrt{2^2+2^2+1^2}\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4+20-11}{\sqrt{4+4+1}\sqrt{4+100+121}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{24-11}{\sqrt{9}\sqrt{225}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{3\times{15}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+100+121}\)
\(=\sqrt{225}\)
\(\therefore b=15\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
\(=2\times{2}+2\times{10}+1\times{-11}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4+20-11\)
\(=24-11\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=13\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{ab}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{3\times{15}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 2+2\times 10+1\times -11}{\sqrt{2^2+2^2+1^2}\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4+20-11}{\sqrt{4+4+1}\sqrt{4+100+121}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{24-11}{\sqrt{9}\sqrt{225}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{3\times{15}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
উদাহরণ \(46.\) \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) ভেক্টরটি \(x, y\) ও \(z\) অক্ষের ধনাত্মক দিকের সহিত যথাক্রমে \(\alpha, \beta\) ও \(\gamma\) কোণ উৎপন্ন করলে \(\alpha, \beta\) ও \(\gamma\) কোণের মাণ নির্ণয় কর এবং প্রমাণ কর যে, \(\cos^2{\alpha}+\cos^2{\beta}+\cos^2{\gamma}=1\)
উত্তরঃ \(\alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{x}{r}\right)}, \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{y}{r}\right)}, \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{z}{r}\right)}\)
উত্তরঃ \(\alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{x}{r}\right)}, \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{y}{r}\right)}, \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{z}{r}\right)}\)
সমাধানঃ

\(\overrightarrow{OP}=\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\)
\(\Rightarrow r=|\overline{r}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\therefore r^2=x^2+y^2+z^2 ......(1)\)
\(\triangle{OAP}, \triangle{OBP}\) এবং \(\triangle{OCP}\) সমকোণী ত্রিভুজ আঁকি।
\(\triangle{OAP}\) এর \(\angle{OAP}=\)এক সমকোণ।
তাহলে, \(OP\) অতিভুজ।
\(\therefore \cos{\alpha}=\frac{OA}{OP}\)
\(\therefore \cos{\alpha}=\frac{x}{r} .....(2)\)
অনুরূপভাবে সমকোণী \(\triangle{OBP}\) এবং \(\triangle{OCP}\) হতে,
\(\therefore \cos{\alpha}=\frac{y}{r} .....(3)\)
\(\therefore \cos{\alpha}=\frac{z}{r} .....(4)\)
\((2), (3)\) ও \((4)\) হতে,
\(\alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{x}{r}\right)}, \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{y}{r}\right)}, \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{z}{r}\right)}\)
ইহাই নির্ণেয় কোণ।
আবার, \((2), (3)\) ও \((4)\) বর্গ করে যোগ করি,
\(\cos^2{\alpha}+\cos^2{\beta}+\cos^2{\gamma}=\frac{x^2}{r^2}+\frac{y^2}{r^2}+\frac{z^2}{r^2}\)
\(=\frac{x^2+y^2+z^2}{r^2}\)
\(=\frac{r^2}{r^2}\)
\(=1\)
\(\therefore \cos^2{\alpha}+\cos^2{\beta}+\cos^2{\gamma}=1\)
( প্রমাণিত )
উদাহরণ \(47.\) \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) ভেক্টর তিনটি একতলীয় না হয় তবে \(\overline{d}\) যে কোনো ভেক্টর হলে দেখাও যে,
\(\overline{d}=\frac{[\overline{d} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{a}+\frac{[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{b}+\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{c}\)
\(\overline{d}=\frac{[\overline{d} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{a}+\frac{[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{b}+\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{c}\)
জাতীয়ঃ ১৯৯৩ ।
সমাধানঃ
এখন, \((\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=(\overline{a}\times\overline{b})\times \overline{P}\) যেখানে, \(\overline{P}=\overline{c}\times\overline{d}\)
\(=(\overline{a}.\overline{P})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{P})\overline{a}\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B})\times\overline{C}=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{B}.\overline{C})\overline{A}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})\overline{a}\) ➜ \(\because \overline{P}=\overline{c}\times\overline{d}\)
\(=[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}-[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}\) ➜ \(\because (\overline{A}.\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(\therefore (\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}-[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a} .........(1)\)
আবার, \((\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=\overline{Q}\times(\overline{c}\times\overline{d})\) যেখানে, \(\overline{Q}=\overline{a}\times\overline{b}\)
\(=(\overline{Q}.\overline{d})\overline{c}-(\overline{Q}.\overline{c})\overline{d}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}.\overline{d})\overline{c}-(\overline{a}\times\overline{b}.\overline{c})\overline{d}\) ➜ \(\because \overline{Q}=\overline{a}\times\overline{b}\)
\(=(\overline{d}.\overline{a}\times\overline{b})\overline{c}-(\overline{c}.\overline{a}\times\overline{b})\overline{d}\)
\(=[\overline{d} \ \overline{a} \ \overline{b}]\overline{c}-[\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]\overline{d}\) ➜ \(\because (\overline{A}.\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(\therefore (\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\overline{d} .........(2)\) ➜ \(\because [\overline{d} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\)
এবং \([\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\([\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}-[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\overline{d}\)
\(\Rightarrow [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\overline{d}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}-[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}+[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}\)
\(\Rightarrow \overline{d}=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}-[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}+[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}\) ভেক্টর তিনটি অসমতলীয়,
অর্থাৎ \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
\(\Rightarrow \overline{d}=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}+[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]\overline{b}+[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]=-[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]\)
\(\Rightarrow \overline{d}=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{c}+\frac{[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{b}+\frac{[\overline{d} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{a}\)
\(\therefore \overline{d}=\frac{[\overline{d} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{a}+\frac{[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{b}+\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{c}\)
( দেখানো হলো )
\(=(\overline{a}.\overline{P})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{P})\overline{a}\) ➜ \(\because (\overline{A}\times\overline{B})\times\overline{C}=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{B}.\overline{C})\overline{A}\)
\(=(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{d})\overline{b}-(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{d})\overline{a}\) ➜ \(\because \overline{P}=\overline{c}\times\overline{d}\)
\(=[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}-[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}\) ➜ \(\because (\overline{A}.\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(\therefore (\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}-[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a} .........(1)\)
আবার, \((\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=\overline{Q}\times(\overline{c}\times\overline{d})\) যেখানে, \(\overline{Q}=\overline{a}\times\overline{b}\)
\(=(\overline{Q}.\overline{d})\overline{c}-(\overline{Q}.\overline{c})\overline{d}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=(\overline{a}\times\overline{b}.\overline{d})\overline{c}-(\overline{a}\times\overline{b}.\overline{c})\overline{d}\) ➜ \(\because \overline{Q}=\overline{a}\times\overline{b}\)
\(=(\overline{d}.\overline{a}\times\overline{b})\overline{c}-(\overline{c}.\overline{a}\times\overline{b})\overline{d}\)
\(=[\overline{d} \ \overline{a} \ \overline{b}]\overline{c}-[\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]\overline{d}\) ➜ \(\because (\overline{A}.\overline{B}\times\overline{C})=[\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]\)
\(\therefore (\overline{a}\times\overline{b})\times(\overline{c}\times\overline{d})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\overline{d} .........(2)\) ➜ \(\because [\overline{d} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\)
এবং \([\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\([\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}-[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}-[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\overline{d}\)
\(\Rightarrow [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\overline{d}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}-[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}+[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}\)
\(\Rightarrow \overline{d}=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}-[\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{b}+[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}\) ভেক্টর তিনটি অসমতলীয়,
অর্থাৎ \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
\(\Rightarrow \overline{d}=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]\overline{c}+[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]\overline{b}+[\overline{b} \ \overline{c} \ \overline{d}]\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because [\overline{a} \ \overline{c} \ \overline{d}]=-[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]\)
\(\Rightarrow \overline{d}=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{c}+\frac{[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{b}+\frac{[\overline{d} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{a}\)
\(\therefore \overline{d}=\frac{[\overline{d} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{a}+\frac{[\overline{a} \ \overline{d} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{b}+\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{d}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\overline{c}\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(48.\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{9}{\sqrt{6}}; \ -\frac{9}{\sqrt{14}}\)
উত্তরঃ \(-\frac{9}{\sqrt{6}}; \ -\frac{9}{\sqrt{14}}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+2^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore b=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}).(-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})\)
\(=2\times{-1}+(-3)\times{2}+1\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-2-6-1\)
\(=-9\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=-9\)
\(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{-9}{\sqrt{6}}\)
\(=-\frac{9}{\sqrt{6}}\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{-9}{\sqrt{14}}\)
\(=-\frac{9}{\sqrt{14}}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
আবার, \(b=|\overline{b}|=|-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+2^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore b=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}).(-\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})\)
\(=2\times{-1}+(-3)\times{2}+1\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-2-6-1\)
\(=-9\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=-9\)
\(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{-9}{\sqrt{6}}\)
\(=-\frac{9}{\sqrt{6}}\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{-9}{\sqrt{14}}\)
\(=-\frac{9}{\sqrt{14}}\)
উদাহরণ \(49.\) \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|\)
\(=|2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(\therefore a=3\)
\(\overline{a}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{a}\)
\(=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(a=3\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এখন, \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}.(5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এবং \(\overline{b}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\frac{2\times{5}+1\times{(-3)}+(-2)\times{2}}{3}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{10-3-4}{3}\hat{a}\)
\(=\frac{10-7}{3}\hat{a}\)
\(=\frac{3}{3}\hat{a}\)
\(=\hat{a}\)
\(=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|\)
\(=|2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(\therefore a=3\)
\(\overline{a}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{a}\)
\(=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(a=3\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এখন, \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}.(5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এবং \(\overline{b}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\frac{2\times{5}+1\times{(-3)}+(-2)\times{2}}{3}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{10-3-4}{3}\hat{a}\)
\(=\frac{10-7}{3}\hat{a}\)
\(=\frac{3}{3}\hat{a}\)
\(=\hat{a}\)
\(=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
উদাহরণ \(50.\) \(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর লব্ধি ভেক্টরের সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}+\overline{b}=3\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{a}+\overline{b}|=|2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+3^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(\therefore |\overline{a}+\overline{b}|=7\)
নির্ণেয় একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}+\overline{b}}{|\overline{a}+\overline{b}|}}\)
\(=\pm{\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{7}}\) ➜ \(\because \overline{a}+\overline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}+\overline{b}|=7\)
\(=\pm{\frac{1}{7}(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k})}\)
\(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\) ও \(\overline{b}=-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}+\overline{b}=3\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{a}+\overline{b}|=|2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+3^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(\therefore |\overline{a}+\overline{b}|=7\)
নির্ণেয় একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}+\overline{b}}{|\overline{a}+\overline{b}|}}\)
\(=\pm{\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{7}}\) ➜ \(\because \overline{a}+\overline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}+\overline{b}|=7\)
\(=\pm{\frac{1}{7}(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k})}\)
উদাহরণ \(51.\) যদি \(\overline{a}, \overline{b}, \overline{c}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) হয়, তবে যে কোনো ভেক্টর \(\overline{r}\) এর জন্য দেখাও যে,
\(\overline{r}=(\overline{r}.\overline{a}^{\prime})\overline{a}+(\overline{r}.\overline{b}^{\prime})\overline{b}+(\overline{r}.\overline{c}^{\prime})\overline{c}\)
\(\overline{r}=(\overline{r}.\overline{a}^{\prime})\overline{a}+(\overline{r}.\overline{b}^{\prime})\overline{b}+(\overline{r}.\overline{c}^{\prime})\overline{c}\)
জাতীয়ঃ ২০০১, ১৯৯৮ ।
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{r}=x\overline{a}+y\overline{b}+z\overline{c} ......(1)\) যেখানে, \(x, \ y, \ z\) স্কেলার।
\((1)\) এর উভয় পার্শে \(\overline{b}\times\overline{c}\) দ্বারা স্কেলার বা ডট গুণ করে,
\(\overline{r}.(\overline{b}\times\overline{c})=x\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})+y\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})+z\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(\Rightarrow \overline{r}.(\overline{b}\times\overline{c})=x[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+y.0+z.0\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})=0\)
এবং \(\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})=0\)
\(\Rightarrow \overline{r}.(\overline{b}\times\overline{c})=x[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(\Rightarrow x[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{r}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(\Rightarrow x=\overline{r}.\frac{(\overline{b}\times\overline{c})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\therefore x=\overline{r}.\overline{a}^{\prime}\) ➜ \(\because \frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}=\overline{a}^{\prime}\)
অনুরূপভাবে, \((1)\) এর উভয় পার্শে পর্যায়ক্রমে \(\overline{c}\times\overline{a}\) এবং \(\overline{a}\times\overline{b}\) দ্বারা স্কেলার বা ডট গুণ করে,
\(y=\overline{r}.\overline{b}^{\prime}\)
এবং \(z=\overline{r}.\overline{c}^{\prime}\) পাওয়া যায়।
এখন, \(x, \ y, \ z\) এর মাণ \((1)\) এ বসিয়ে,
\(\overline{r}=(\overline{r}.\overline{a}^{\prime})\overline{a}+(\overline{r}.\overline{b}^{\prime})\overline{b}+(\overline{r}.\overline{c}^{\prime})\overline{c}\)
( দেখানো হলো )
\(\overline{r}=x\overline{a}+y\overline{b}+z\overline{c} ......(1)\) যেখানে, \(x, \ y, \ z\) স্কেলার।
\((1)\) এর উভয় পার্শে \(\overline{b}\times\overline{c}\) দ্বারা স্কেলার বা ডট গুণ করে,
\(\overline{r}.(\overline{b}\times\overline{c})=x\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})+y\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})+z\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(\Rightarrow \overline{r}.(\overline{b}\times\overline{c})=x[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]+y.0+z.0\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(\overline{b}.(\overline{b}\times\overline{c})=0\)
এবং \(\overline{c}.(\overline{b}\times\overline{c})=0\)
\(\Rightarrow \overline{r}.(\overline{b}\times\overline{c})=x[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(\Rightarrow x[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\overline{r}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(\Rightarrow x=\overline{r}.\frac{(\overline{b}\times\overline{c})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\therefore x=\overline{r}.\overline{a}^{\prime}\) ➜ \(\because \frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}=\overline{a}^{\prime}\)
অনুরূপভাবে, \((1)\) এর উভয় পার্শে পর্যায়ক্রমে \(\overline{c}\times\overline{a}\) এবং \(\overline{a}\times\overline{b}\) দ্বারা স্কেলার বা ডট গুণ করে,
\(y=\overline{r}.\overline{b}^{\prime}\)
এবং \(z=\overline{r}.\overline{c}^{\prime}\) পাওয়া যায়।
এখন, \(x, \ y, \ z\) এর মাণ \((1)\) এ বসিয়ে,
\(\overline{r}=(\overline{r}.\overline{a}^{\prime})\overline{a}+(\overline{r}.\overline{b}^{\prime})\overline{b}+(\overline{r}.\overline{c}^{\prime})\overline{c}\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(52.\) যদি \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\) এবং \(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) হয়, তবে দেখাও যে,
\((a) \ \overline{a}.\overline{a}^{\prime}=\overline{b}.\overline{b}^{\prime}=\overline{c}.\overline{c}^{\prime}=1\)
\((b) \ \overline{a}^{\prime}.\overline{b}=\overline{a}^{\prime}.\overline{c}=\overline{b}^{\prime}.\overline{a}=\overline{b}^{\prime}.\overline{c}=\overline{c}^{\prime}.\overline{a}=\overline{c}^{\prime}.\overline{b}=0\)
\((c) \ \overline{a}\times\overline{a}^{\prime}+\overline{b}\times\overline{b}^{\prime}+\overline{c}\times\overline{c}^{\prime}=0\)
\((d) \ [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\frac{1}{[\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]}\) যেখানে, \([\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]\ne{0}\)
\((a) \ \overline{a}.\overline{a}^{\prime}=\overline{b}.\overline{b}^{\prime}=\overline{c}.\overline{c}^{\prime}=1\)
\((b) \ \overline{a}^{\prime}.\overline{b}=\overline{a}^{\prime}.\overline{c}=\overline{b}^{\prime}.\overline{a}=\overline{b}^{\prime}.\overline{c}=\overline{c}^{\prime}.\overline{a}=\overline{c}^{\prime}.\overline{b}=0\)
\((c) \ \overline{a}\times\overline{a}^{\prime}+\overline{b}\times\overline{b}^{\prime}+\overline{c}\times\overline{c}^{\prime}=0\)
\((d) \ [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\frac{1}{[\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]}\) যেখানে, \([\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]\ne{0}\)
জাতীয়ঃ ২০০১ ।
সমাধানঃ
\((a)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) যেখানে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{a}.\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=1\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{a}^{\prime}=1 ......(1)\)
\(\overline{b}.\overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{b}.\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{b}.\overline{c}\times\overline{a}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=1\)
\(\therefore \overline{b}.\overline{b}^{\prime}=1 ......(2)\)
এবং \(\overline{c}.\overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{c}.\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{c}.\overline{a}\times\overline{b}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=1\)
\(\therefore \overline{c}.\overline{c}^{\prime}=1 ......(3)\)
\((1), \ (2)\) ও \((3)\) হতে,
\(\overline{a}.\overline{a}^{\prime}=\overline{b}.\overline{b}^{\prime}=\overline{c}.\overline{c}^{\prime}=1\)
( দেখানো হলো )
\((b)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) যেখানে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
এখন, \(\overline{a}^{\prime}.\overline{b}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}.\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{b}.\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{b}.\overline{b}\times\overline{c}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}^{\prime}.\overline{b}=0 ......(1)\)
\(\overline{a}^{\prime}.\overline{c}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}.\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{c}.\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{c}.\overline{b}\times\overline{c}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}^{\prime}.\overline{c}=0 ......(2)\)
\(\overline{b}^{\prime}.\overline{a}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}.\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{c}\times\overline{a}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{b}^{\prime}.\overline{a}=0 ......(3)\)
\(\overline{b}^{\prime}.\overline{c}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}.\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{c}.\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{c}.\overline{c}\times\overline{a}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{b}^{\prime}.\overline{c}=0 ......(4)\)
\(\overline{c}^{\prime}.\overline{a}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}.\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{a}\times\overline{b}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{c}^{\prime}.\overline{a}=0 ......(5)\)
এবং \(\overline{c}^{\prime}.\overline{b}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}.\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{b}.\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{b}.\overline{a}\times\overline{b}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{c}^{\prime}.\overline{b}=0 ......(6)\)
\((1), \ (2), \ (3), \ (4), \ (5)\) ও \((6)\) হতে,
\(\overline{a}^{\prime}.\overline{b}=\overline{a}^{\prime}.\overline{c}=\overline{b}^{\prime}.\overline{a}=\overline{b}^{\prime}.\overline{c}=\overline{c}^{\prime}.\overline{a}=\overline{c}^{\prime}.\overline{b}=0\)
( দেখানো হলো )
\((c)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) যেখানে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
\(L.S=\overline{a}\times\overline{a}^{\prime}+\overline{b}\times\overline{b}^{\prime}+\overline{c}\times\overline{c}^{\prime}\)
\(=\overline{a}\times\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}+\overline{b}\times\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}+\overline{c}\times\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
এবং \(\overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}+\frac{\overline{b}\times(\overline{c}\times\overline{a})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}+\frac{\overline{c}\times(\overline{a}\times\overline{b})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}\times\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}\times\overline{b})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}+(\overline{b}.\overline{a})\overline{c}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}+(\overline{c}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=\frac{(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}+(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}+(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}-(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{c}=\overline{c}.\overline{a}\)
\(\overline{b}.\overline{a}=\overline{a}.\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}.\overline{b}=\overline{b}.\overline{c}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=0\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\((d)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) যেখানে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
এখন, \([\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]=\overline{a}^{\prime}.(\overline{b}^{\prime}\times \overline{c}^{\prime})\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})\)
\(=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}.\left(\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\times \frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\right)\) ➜ \(\because \overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
এবং \(\overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}.\frac{(\overline{c}\times\overline{a})\times(\overline{a}\times\overline{b})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{(\overline{c}\times\overline{a})\times(\overline{a}\times\overline{b})\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{\overline{P}\times(\overline{a}\times\overline{b})\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) যেখানে, \(\overline{P}=\overline{c}\times\overline{a}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{(\overline{P}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{P}.\overline{a})\overline{b}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{(\overline{c}\times\overline{a}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{c}\times\overline{a}.\overline{a})\overline{b}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) ➜ \(\because \overline{P}=\overline{c}\times\overline{a}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{a})\overline{a}-(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{a})\overline{b}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]\overline{a}-0\overline{b}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) ➜ \(\because \overline{b}.\overline{c}\times\overline{a}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
এবং \(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{a}=0\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]\overline{a}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{\{(\overline{b}\times\overline{c}).\overline{a}\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{\{\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]^2}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{1}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\therefore [\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]=\frac{1}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
সুতরাং, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\frac{1}{[\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]}\)
( দেখানো হলো )
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) যেখানে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{a}.\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=1\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{a}^{\prime}=1 ......(1)\)
\(\overline{b}.\overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{b}.\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{b}.\overline{c}\times\overline{a}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=1\)
\(\therefore \overline{b}.\overline{b}^{\prime}=1 ......(2)\)
এবং \(\overline{c}.\overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{c}.\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{c}.\overline{a}\times\overline{b}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=1\)
\(\therefore \overline{c}.\overline{c}^{\prime}=1 ......(3)\)
\((1), \ (2)\) ও \((3)\) হতে,
\(\overline{a}.\overline{a}^{\prime}=\overline{b}.\overline{b}^{\prime}=\overline{c}.\overline{c}^{\prime}=1\)
( দেখানো হলো )
\((b)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) যেখানে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
এখন, \(\overline{a}^{\prime}.\overline{b}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}.\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{b}.\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{b}.\overline{b}\times\overline{c}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}^{\prime}.\overline{b}=0 ......(1)\)
\(\overline{a}^{\prime}.\overline{c}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}.\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{c}.\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{c}.\overline{b}\times\overline{c}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}^{\prime}.\overline{c}=0 ......(2)\)
\(\overline{b}^{\prime}.\overline{a}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}.\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{c}\times\overline{a}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{b}^{\prime}.\overline{a}=0 ......(3)\)
\(\overline{b}^{\prime}.\overline{c}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}.\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{c}.\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{c}.\overline{c}\times\overline{a}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{b}^{\prime}.\overline{c}=0 ......(4)\)
\(\overline{c}^{\prime}.\overline{a}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}.\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{a}.\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{a}\times\overline{b}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{c}^{\prime}.\overline{a}=0 ......(5)\)
এবং \(\overline{c}^{\prime}.\overline{b}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}.\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{b}.\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{b}.\overline{a}\times\overline{b}=0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{c}^{\prime}.\overline{b}=0 ......(6)\)
\((1), \ (2), \ (3), \ (4), \ (5)\) ও \((6)\) হতে,
\(\overline{a}^{\prime}.\overline{b}=\overline{a}^{\prime}.\overline{c}=\overline{b}^{\prime}.\overline{a}=\overline{b}^{\prime}.\overline{c}=\overline{c}^{\prime}.\overline{a}=\overline{c}^{\prime}.\overline{b}=0\)
( দেখানো হলো )
\((c)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) যেখানে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
\(L.S=\overline{a}\times\overline{a}^{\prime}+\overline{b}\times\overline{b}^{\prime}+\overline{c}\times\overline{c}^{\prime}\)
\(=\overline{a}\times\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}+\overline{b}\times\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}+\overline{c}\times\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
এবং \(\overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}+\frac{\overline{b}\times(\overline{c}\times\overline{a})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}+\frac{\overline{c}\times(\overline{a}\times\overline{b})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})+\overline{b}\times(\overline{c}\times\overline{a})+\overline{c}\times(\overline{a}\times\overline{b})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}+(\overline{b}.\overline{a})\overline{c}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}+(\overline{c}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=\frac{(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}+(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}-(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}+(\overline{b}.\overline{c})\overline{a}-(\overline{c}.\overline{a})\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{c}=\overline{c}.\overline{a}\)
\(\overline{b}.\overline{a}=\overline{a}.\overline{b}\)
এবং \(\overline{c}.\overline{b}=\overline{b}.\overline{c}\)
\(=\frac{0}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=0\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\((d)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) যেখানে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\ne{0}\)
এখন, \([\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]=\overline{a}^{\prime}.(\overline{b}^{\prime}\times \overline{c}^{\prime})\) ➜ \(\because [\overline{A} \ \overline{B} \ \overline{C}]=\overline{A}.(\overline{B}\times\overline{C})\)
\(=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}.\left(\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\times \frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\right)\) ➜ \(\because \overline{a}^{\prime}=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\overline{b}^{\prime}=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
এবং \(\overline{c}^{\prime}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}.\frac{(\overline{c}\times\overline{a})\times(\overline{a}\times\overline{b})}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^2}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{(\overline{c}\times\overline{a})\times(\overline{a}\times\overline{b})\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{\overline{P}\times(\overline{a}\times\overline{b})\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) যেখানে, \(\overline{P}=\overline{c}\times\overline{a}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{(\overline{P}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{P}.\overline{a})\overline{b}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) ➜ \(\because \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{(\overline{c}\times\overline{a}.\overline{b})\overline{a}-(\overline{c}\times\overline{a}.\overline{a})\overline{b}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) ➜ \(\because \overline{P}=\overline{c}\times\overline{a}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{(\overline{b}.\overline{c}\times\overline{a})\overline{a}-(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{a})\overline{b}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]\overline{a}-0\overline{b}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) ➜ \(\because \overline{b}.\overline{c}\times\overline{a}=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
এবং \(\overline{a}.\overline{c}\times\overline{a}=0\)
\(=\frac{(\overline{b}\times\overline{c}).\{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]\overline{a}\}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{\{(\overline{b}\times\overline{c}).\overline{a}\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{\{\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\}[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}][\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\) ➜ \(\because \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\)
\(=\frac{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{a}]^2}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]^3}\)
\(=\frac{1}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\therefore [\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]=\frac{1}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
সুতরাং, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\frac{1}{[\overline{a}^{\prime} \ \overline{b}^{\prime} \ \overline{c}^{\prime}]}\)
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(53.\) \(A(3,-1,2),\) \(B(1,-1,-3)\) ও \(C(4,-3,1)\) বিন্দু তিনটি শুন্যে অবস্থিত। \(ABC\) ত্রিভুজের কোণ তিনটি নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}; \ \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{29}\right)};\) \( \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}\)
উত্তরঃ \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}; \ \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{29}\right)};\) \( \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}\)
সমাধানঃ

\(A(3,-1,2),\) \(B(1,-1,-3)\) ও \(C(4,-3,1)\) বিন্দু তিনটি শুন্যে অবস্থিত।
\(\overrightarrow{AB}=(1-3)\hat{i}+(-1+1)\hat{j}+(-3-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BA}=2\hat{i}+5\hat{k}\)
\(AB=BA=|\overrightarrow{AB}|\)
\(=|-2\hat{i}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+25}\)
\(\therefore AB=BA=\sqrt{29}\)
\(\overrightarrow{BC}=(4-1)\hat{i}+(-3+1)\hat{j}+(1+3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{CB}=-3\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(BC=CB=|\overrightarrow{BC}|\)
\(=|3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+16}\)
\(\therefore BC=CB=\sqrt{29}\)
এবং \(\overrightarrow{AC}=(4-3)\hat{i}+(-3+1)\hat{j}+(1-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{CA}=-\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
\(AC=CA=|\overrightarrow{AC}|\)
\(=|\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(\therefore AC=CA=\sqrt{6}\)
এখন, \(\angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{AB}.\overrightarrow{AC}}{AB \ AC}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{(-2\hat{i}-5\hat{k}).(\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k})}{\sqrt{29}\sqrt{6}}\right\}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(\overrightarrow{AC}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(AB=\sqrt{29}\)
এবং \(AC=\sqrt{6}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{(-2)\times{1}+0\times{(-2)}+(-5)\times{(-1)}}{\sqrt{29\times{6}}}\right\}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-2+0+5}{\sqrt{174}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}\)
\(\therefore \angle{A}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}\)
\(\angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{BA}.\overrightarrow{BC}}{BA \ BC}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{(2\hat{i}+5\hat{k}).(3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})}{\sqrt{29}\sqrt{29}}\right\}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{BA}=2\hat{i}+5\hat{k}\)
\(\overrightarrow{BC}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(AB=\sqrt{29}\)
এবং \(BC=\sqrt{29}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{2\times{3}+0\times{(-2)}+5\times{4}}{29}\right\}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6+0+20}{29}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{29}\right)}\)
\(\therefore \angle{B}=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{29}\right)}\)
এবং \(\angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{CA}.\overrightarrow{CB}}{CA \ CB}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{(-\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}).(-3\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k})}{\sqrt{6}\sqrt{29}}\right\}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{CA}=-\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
\(\overrightarrow{CB}=-3\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(AB=\sqrt{29}\)
এবং \(BC=\sqrt{29}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{-1\times{-3}+2\times{2}+1\times{(-4)}}{\sqrt{6\times{29}}}\right\}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3+4-4}{\sqrt{174}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}\)
\(\therefore \angle{C}=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{174}}\right)}\)
উদাহরণ \(54.\) \(A, \ B, \ C, \ D\) বিন্দু চারটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}, \ 4\hat{i}+5\hat{j}+6\hat{k}, \ 7\hat{i}+9\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+6\hat{j}\) হলে, দেখাও যে, \(\overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A, \ B, \ C, \ D\) বিন্দু চারটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}, \ 4\hat{i}+5\hat{j}+6\hat{k}, \ 7\hat{i}+9\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+6\hat{j}\)
\(\therefore A(3,4,5), \ B(4,5,6), \ C(7,9,3)\) এবং \(D(4,6,0)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(4-3)\hat{i}+(5-4)\hat{j}+(6-5)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=(4-7)\hat{i}+(6-9)\hat{j}+(0-3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{CD}=-3\hat{i}-3\hat{j}-3\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{CD}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times(-3\hat{i}-3\hat{j}-3\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=-3\hat{i}-3\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \hat{k}\\ \ \ 1& \ \ 1& \ \ 1\\-3&-3&-3\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{-3}-1\times{-3}\}\hat{i}-\{1\times{-3}-1\times{-3}\}\hat{j}+\{1\times{-3}-1\times{-3}\}\hat{k}\)
\(=\{-3+3\}\hat{i}-\{-3+3\}\hat{j}+\{-3+3\}\hat{k}\)
\(=0\hat{i}-0\hat{j}+0\hat{k}\)
\(=0-0+0\)
\(=0\)
\(\because \overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{CD}=0\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
( দেখানো হলো )
\(A, \ B, \ C, \ D\) বিন্দু চারটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}, \ 4\hat{i}+5\hat{j}+6\hat{k}, \ 7\hat{i}+9\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+6\hat{j}\)
\(\therefore A(3,4,5), \ B(4,5,6), \ C(7,9,3)\) এবং \(D(4,6,0)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(4-3)\hat{i}+(5-4)\hat{j}+(6-5)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=(4-7)\hat{i}+(6-9)\hat{j}+(0-3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CD}=-3\hat{i}-3\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CD}=-3(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\)
\(\therefore \overrightarrow{CD}=-3\overrightarrow{AB}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(\because \overrightarrow{CD}=-3\overrightarrow{AB}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
( দেখানো হলো )
\(A, \ B, \ C, \ D\) বিন্দু চারটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}, \ 4\hat{i}+5\hat{j}+6\hat{k}, \ 7\hat{i}+9\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+6\hat{j}\)
\(\therefore A(3,4,5), \ B(4,5,6), \ C(7,9,3)\) এবং \(D(4,6,0)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(4-3)\hat{i}+(5-4)\hat{j}+(6-5)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=(4-7)\hat{i}+(6-9)\hat{j}+(0-3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{CD}=-3\hat{i}-3\hat{j}-3\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{CD}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times(-3\hat{i}-3\hat{j}-3\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=-3\hat{i}-3\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \hat{k}\\ \ \ 1& \ \ 1& \ \ 1\\-3&-3&-3\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{-3}-1\times{-3}\}\hat{i}-\{1\times{-3}-1\times{-3}\}\hat{j}+\{1\times{-3}-1\times{-3}\}\hat{k}\)
\(=\{-3+3\}\hat{i}-\{-3+3\}\hat{j}+\{-3+3\}\hat{k}\)
\(=0\hat{i}-0\hat{j}+0\hat{k}\)
\(=0-0+0\)
\(=0\)
\(\because \overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{CD}=0\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
( দেখানো হলো )
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(A, \ B, \ C, \ D\) বিন্দু চারটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(3\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}, \ 4\hat{i}+5\hat{j}+6\hat{k}, \ 7\hat{i}+9\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+6\hat{j}\)
\(\therefore A(3,4,5), \ B(4,5,6), \ C(7,9,3)\) এবং \(D(4,6,0)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(4-3)\hat{i}+(5-4)\hat{j}+(6-5)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=(4-7)\hat{i}+(6-9)\hat{j}+(0-3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CD}=-3\hat{i}-3\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CD}=-3(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\)
\(\therefore \overrightarrow{CD}=-3\overrightarrow{AB}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(\because \overrightarrow{CD}=-3\overrightarrow{AB}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
( দেখানো হলো )
উদাহরণ \(55.\) \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k};\) \(\overline{B}=-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k}\) এবং তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক \(P(-3,-2,-1), \ Q(4,0,-3)\) এবং \(S(6,-7,8)\)
\((a)\) উদাহরণসহ একক ভেক্টরে সংজ্ঞা দাও।
\((b)\) উদ্দীপকের আলোকে \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ নির্ণয় কর।
\((c)\) উদ্দীপকের আলোকে \(PQS\) ত্রিভুজের ক্ষেত্রফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((b) \frac{3}{14}(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}), \ (c) 48.57\) বর্গ একক।
\((a)\) উদাহরণসহ একক ভেক্টরে সংজ্ঞা দাও।
\((b)\) উদ্দীপকের আলোকে \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ নির্ণয় কর।
\((c)\) উদ্দীপকের আলোকে \(PQS\) ত্রিভুজের ক্ষেত্রফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((b) \frac{3}{14}(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}), \ (c) 48.57\) বর্গ একক।
সমাধানঃ
\((a)\)
একক ভেক্টরঃ কোনো ভেক্টরের দৈর্ঘ্য অথবা তার মাণ \(1\) হলে, তাকে একক ভেক্টর বলে।
উদাহরণঃ \(\overline{a}\) একটি ভেক্টর রাশি যার মাণ \(|\overline{a}|\)
\(\therefore \overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{|\overline{a}|}\)
\((b)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k};\) \(\overline{B}=-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}|=|2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(\therefore \overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{A}}{|\overline{A}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ \(=(\hat{a}.\overline{B})\hat{a}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}.(-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
এবং \(\overline{B}=-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k}\)
\(=\frac{2\times -1+(-3)\times -4+(-1)\times 7}{\sqrt{14}}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{-2+12-7}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{3}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{3}{\sqrt{14}}\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
\(\therefore \overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ \(=\frac{3}{14}(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k})\)
\((c)\)
দেওয়া আছে,
তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক \(P(-3,-2,-1), \ Q(4,0,-3)\) এবং \(S(6,-7,8)\)
এখন, \(\overrightarrow{PQ}=(4+3)\hat{i}+(0+2)\hat{j}+(-3+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PQ}=7\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{PS}=(6+3)\hat{i}+(-7+2)\hat{j}+(8+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PS}=9\hat{i}-5\hat{j}+9\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{PQ}\times\overrightarrow{PS}=(7\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\times(9\hat{i}-5\hat{j}+9\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{PQ}=7\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{PS}=9\hat{i}-5\hat{j}+9\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\7& \ \ 2&-2\\ 9&-5& \ \ 9 \end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times 9-(-2)\times -5\}\hat{i}-\{7\times 9-(-2)\times 9\}\hat{j}+\{7\times -5-2\times 9\}\hat{k}\)
\(=\{18-10\}\hat{i}-\{63+18\}\hat{j}+\{-35-18\}\hat{k}\)
\(=8\hat{i}-81\hat{j}-53\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PQ}\times\overrightarrow{PS}=8\hat{i}-81\hat{j}-53\hat{k}\)
এখন, \(\triangle{PQS}=\frac{1}{2}|\overrightarrow{PQ}\times\overrightarrow{PS}|\) ➜ \(\overrightarrow{AB}, \ \overrightarrow{AC}\) কোনো ত্রিভুজের সন্নিহিত দুইটি বাহু হলে,
ত্রিভুজের ক্ষেত্রফল \(=\frac{1}{2}|\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{AC}|\)
\(=\frac{1}{2}|8\hat{i}-81\hat{j}-53\hat{k}|\) ➜ \(\because \overrightarrow{PQ}\times\overrightarrow{PS}=8\hat{i}-81\hat{j}-53\hat{k}\)
\(=\frac{1}{2}\sqrt{(8^2+(-81)^2+(-53)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{1}{2}\sqrt{64+6561+2809}\)
\(=\frac{1}{2}\sqrt{9434}\)
\(=\frac{\sqrt{9434}}{2}\)
\(=\frac{97.12878}{2}\)
\(=48.57\)
\(\therefore\) ত্রিভুজের ক্ষেত্রফল \(=48.57\) বর্গ একক।
একক ভেক্টরঃ কোনো ভেক্টরের দৈর্ঘ্য অথবা তার মাণ \(1\) হলে, তাকে একক ভেক্টর বলে।
উদাহরণঃ \(\overline{a}\) একটি ভেক্টর রাশি যার মাণ \(|\overline{a}|\)
\(\therefore \overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{|\overline{a}|}\)
\((b)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k};\) \(\overline{B}=-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}|=|2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(\therefore \overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{A}}{|\overline{A}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ \(=(\hat{a}.\overline{B})\hat{a}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}.(-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
এবং \(\overline{B}=-\hat{i}-4\hat{j}+7\hat{k}\)
\(=\frac{2\times -1+(-3)\times -4+(-1)\times 7}{\sqrt{14}}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{-2+12-7}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{3}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{3}{\sqrt{14}}\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
\(\therefore \overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ \(=\frac{3}{14}(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k})\)
\((c)\)
দেওয়া আছে,
তিনটি বিন্দুর স্থানাঙ্ক \(P(-3,-2,-1), \ Q(4,0,-3)\) এবং \(S(6,-7,8)\)
এখন, \(\overrightarrow{PQ}=(4+3)\hat{i}+(0+2)\hat{j}+(-3+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PQ}=7\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{PS}=(6+3)\hat{i}+(-7+2)\hat{j}+(8+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PS}=9\hat{i}-5\hat{j}+9\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{PQ}\times\overrightarrow{PS}=(7\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\times(9\hat{i}-5\hat{j}+9\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{PQ}=7\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{PS}=9\hat{i}-5\hat{j}+9\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\7& \ \ 2&-2\\ 9&-5& \ \ 9 \end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times 9-(-2)\times -5\}\hat{i}-\{7\times 9-(-2)\times 9\}\hat{j}+\{7\times -5-2\times 9\}\hat{k}\)
\(=\{18-10\}\hat{i}-\{63+18\}\hat{j}+\{-35-18\}\hat{k}\)
\(=8\hat{i}-81\hat{j}-53\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PQ}\times\overrightarrow{PS}=8\hat{i}-81\hat{j}-53\hat{k}\)
এখন, \(\triangle{PQS}=\frac{1}{2}|\overrightarrow{PQ}\times\overrightarrow{PS}|\) ➜ \(\overrightarrow{AB}, \ \overrightarrow{AC}\) কোনো ত্রিভুজের সন্নিহিত দুইটি বাহু হলে,
ত্রিভুজের ক্ষেত্রফল \(=\frac{1}{2}|\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{AC}|\)
\(=\frac{1}{2}|8\hat{i}-81\hat{j}-53\hat{k}|\) ➜ \(\because \overrightarrow{PQ}\times\overrightarrow{PS}=8\hat{i}-81\hat{j}-53\hat{k}\)
\(=\frac{1}{2}\sqrt{(8^2+(-81)^2+(-53)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{1}{2}\sqrt{64+6561+2809}\)
\(=\frac{1}{2}\sqrt{9434}\)
\(=\frac{\sqrt{9434}}{2}\)
\(=\frac{97.12878}{2}\)
\(=48.57\)
\(\therefore\) ত্রিভুজের ক্ষেত্রফল \(=48.57\) বর্গ একক।
উদাহরণ \(56.\) \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\((a)\) \(\overline{a}.\overline{b}\) নির্ণয় কর।
\((b)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর পরস্পরের উপর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((c)\) দেখাও যে ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
উত্তরঃ \((a) 14; \ \sqrt{14}; \ \frac{14}{\sqrt{35}}\)
\((b) \sqrt{14}; \ \frac{14}{\sqrt{35}}\)
\((a)\) \(\overline{a}.\overline{b}\) নির্ণয় কর।
\((b)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর পরস্পরের উপর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((c)\) দেখাও যে ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
উত্তরঃ \((a) 14; \ \sqrt{14}; \ \frac{14}{\sqrt{35}}\)
\((b) \sqrt{14}; \ \frac{14}{\sqrt{35}}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\((a)\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=3\times 1+(-2)\times -3+1\times 5\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=3+6+5\)
\(=14\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=14\)
\((b)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}|=|3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{a}|=\sqrt{14}\)
আবার, \(|\overline{b}|=|\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore |\overline{b}|=\sqrt{35}\)
\((a)\) হতে প্রাপ্ত
\(\overline{a}.\overline{b}=14\)
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{a}|}\) ➜ \(\because \overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{14}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=14\)
এবং \(|\overline{a}|=\sqrt{14}\)
\(=\frac{\sqrt{14}\sqrt{14}}{\sqrt{14}}\)
\(=\sqrt{14}\)
আবার,
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{b}|}\) ➜ \(\because \overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{14}{\sqrt{35}}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=14\)
এবং \(|\overline{b}|=\sqrt{35}\)
\((c)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\((b)\) হতে প্রাপ্ত
\(a=|\overline{a}|=\sqrt{14}\)
এবং \(b=|\overline{b}|=\sqrt{35}\)
এখন, \(c=|\overline{c}|=|2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+16}\)
\(=\sqrt{21}\)
\(\therefore c=\sqrt{21}\)
এখন, \(a^2+c^2=(\sqrt{14})^2+(\sqrt{21})^2\)
\(=14+21\)
\(=35\)
\(=(\sqrt{35})^2\)
\(=b^2\) ➜ \(\because b=\sqrt{35}\)
\(\therefore a^2+c^2=b^2\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\((a)\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=3\times 1+(-2)\times -3+1\times 5\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=3+6+5\)
\(=14\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=14\)
\((b)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}|=|3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{a}|=\sqrt{14}\)
আবার, \(|\overline{b}|=|\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore |\overline{b}|=\sqrt{35}\)
\((a)\) হতে প্রাপ্ত
\(\overline{a}.\overline{b}=14\)
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{a}|}\) ➜ \(\because \overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{14}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=14\)
এবং \(|\overline{a}|=\sqrt{14}\)
\(=\frac{\sqrt{14}\sqrt{14}}{\sqrt{14}}\)
\(=\sqrt{14}\)
আবার,
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{b}|}\) ➜ \(\because \overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{14}{\sqrt{35}}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=14\)
এবং \(|\overline{b}|=\sqrt{35}\)
\((c)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k};\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\((b)\) হতে প্রাপ্ত
\(a=|\overline{a}|=\sqrt{14}\)
এবং \(b=|\overline{b}|=\sqrt{35}\)
এখন, \(c=|\overline{c}|=|2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+16}\)
\(=\sqrt{21}\)
\(\therefore c=\sqrt{21}\)
এখন, \(a^2+c^2=(\sqrt{14})^2+(\sqrt{21})^2\)
\(=14+21\)
\(=35\)
\(=(\sqrt{35})^2\)
\(=b^2\) ➜ \(\because b=\sqrt{35}\)
\(\therefore a^2+c^2=b^2\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
উদাহরণ \(57.\) \(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) ও \(\hat{i}-3\hat{j}+a\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একই সমতলে অবস্থিত হলে ধ্রুবক \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=5\)
উত্তরঃ \(a=5\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) ও \(\hat{i}-3\hat{j}+a\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\left|\begin{array}{c}2& \ \ 1&-1\\ 3&-2& \ \ 4\\ 1&-3& \ \ a\end{array}\right|=0\) হয়। ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
\(\Rightarrow 2\{(-2)\times{a}-4\times{-3}\}-1\{3\times{a}-4\times{1}\}-1\{3\times{-3}-(-2)\times{1}\}=0\)
\(\Rightarrow 2\{-2a+12\}-1\{3a-4\}-1\{-9+2\}=0\)
\(\Rightarrow -4a+24-3a+4-1\{-7\}=0\)
\(\Rightarrow -7a+28+7=0\)
\(\Rightarrow -7a+35=0\)
\(\Rightarrow -7a=-35\)
\(\therefore a=5\)
\(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k},\) \(3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) ও \(\hat{i}-3\hat{j}+a\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\left|\begin{array}{c}2& \ \ 1&-1\\ 3&-2& \ \ 4\\ 1&-3& \ \ a\end{array}\right|=0\) হয়। ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
\(\Rightarrow 2\{(-2)\times{a}-4\times{-3}\}-1\{3\times{a}-4\times{1}\}-1\{3\times{-3}-(-2)\times{1}\}=0\)
\(\Rightarrow 2\{-2a+12\}-1\{3a-4\}-1\{-9+2\}=0\)
\(\Rightarrow -4a+24-3a+4-1\{-7\}=0\)
\(\Rightarrow -7a+28+7=0\)
\(\Rightarrow -7a+35=0\)
\(\Rightarrow -7a=-35\)
\(\therefore a=5\)
উদাহরণ \(58.\) \(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k},\) \(-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরগুচ্ছের বিপরীত ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{k}); \ -\frac{1}{3}(7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}); \ -\frac{1}{3}(8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k})\)
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{k}); \ -\frac{1}{3}(7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}); \ -\frac{1}{3}(8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k})\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k},\) \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\overline{c}=\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c} \ \ 2& \ \ 3&-1\\ -1& \ \ 2& \ \ 2\\ \ \ 1&-1&-2\end{array}\right|\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=2\{2\times{-2}-2\times{-1}\}-3\{-1\times{-2}-2\times{1}\}+(-1)\{-1\times{-1}-2\times{1}\}\)
\(=2\{-4+2\}-3\{2-2\}-\{1-2\}\)
\(=2\{-2\}-3\{0\}-\{-1\}\)
\(=-4-0+1\)
\(=-3\)
\(\therefore [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=-3\)
আবার, \(\overline{b}\times\overline{c}=(-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\times(\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ -1& \ \ 2& \ \ 2\\ \ \ 1&-1&-2\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\{2\times{-2}-2\times{-1}\}\hat{i}-\{-1\times{-2}-2\times{1}\}\hat{j}+\{-1\times{-1}-2\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{-4+2\}\hat{i}-\{2-2\}\hat{j}+\{1-2\}\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-0\hat{j}-\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times\overline{c}=-(2\hat{i}+\hat{k})\)
আবার, \(\overline{c}\times\overline{a}=(\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\times(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{c}=\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1&-1&-2\\ 2& \ \ 3&-1\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{-1}-(-2)\times{3}\}\hat{i}-\{1\times{-1}-(-2)\times{2}\}\hat{j}+\{1\times{3}-(-1)\times{2}\}\hat{k}\)
\(=\{1+6\}\hat{i}-\{-1+4\}\hat{j}+\{3+2\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{c}\times\overline{a}=7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}\times\overline{b}=(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\times(-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 2&3&-1\\ -1&2& \ \ 2\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\{3\times{2}-(-1)\times{2}\}\hat{i}-\{2\times{2}-(-1)\times{-1}\}\hat{j}+\{2\times{2}-3\times{-1}\}\hat{k}\)
\(=\{6+2\}\hat{i}-\{4-1\}\hat{j}+\{4+3\}\hat{k}\)
\(=8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times\overline{b}=8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k}\)
\(\overline{a}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{-(2\hat{i}+\hat{k})}{-3}\) ➜ \(\because \overline{b}\times\overline{c}=-(2\hat{i}+\hat{k})\)
এবং \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=-3\)
\(=\frac{2\hat{i}+\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{k})\)
\(\overline{b}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}}{-3}\) ➜ \(\because \overline{c}\times\overline{a}=7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এবং \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=-3\)
\(=-\frac{1}{3}(7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\)
এবং \(\overline{c}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k}}{-3}\) ➜ \(\because \overline{a}\times\overline{b}=8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k}\)
এবং \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=-3\)
\(=-\frac{1}{3}(8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k})\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k},\) \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\overline{c}=\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c} \ \ 2& \ \ 3&-1\\ -1& \ \ 2& \ \ 2\\ \ \ 1&-1&-2\end{array}\right|\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=2\{2\times{-2}-2\times{-1}\}-3\{-1\times{-2}-2\times{1}\}+(-1)\{-1\times{-1}-2\times{1}\}\)
\(=2\{-4+2\}-3\{2-2\}-\{1-2\}\)
\(=2\{-2\}-3\{0\}-\{-1\}\)
\(=-4-0+1\)
\(=-3\)
\(\therefore [\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=-3\)
আবার, \(\overline{b}\times\overline{c}=(-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\times(\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ -1& \ \ 2& \ \ 2\\ \ \ 1&-1&-2\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\{2\times{-2}-2\times{-1}\}\hat{i}-\{-1\times{-2}-2\times{1}\}\hat{j}+\{-1\times{-1}-2\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{-4+2\}\hat{i}-\{2-2\}\hat{j}+\{1-2\}\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-0\hat{j}-\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times\overline{c}=-(2\hat{i}+\hat{k})\)
আবার, \(\overline{c}\times\overline{a}=(\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\times(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{c}=\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1&-1&-2\\ 2& \ \ 3&-1\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{-1}-(-2)\times{3}\}\hat{i}-\{1\times{-1}-(-2)\times{2}\}\hat{j}+\{1\times{3}-(-1)\times{2}\}\hat{k}\)
\(=\{1+6\}\hat{i}-\{-1+4\}\hat{j}+\{3+2\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{c}\times\overline{a}=7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}\times\overline{b}=(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\times(-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 2&3&-1\\ -1&2& \ \ 2\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=\{3\times{2}-(-1)\times{2}\}\hat{i}-\{2\times{2}-(-1)\times{-1}\}\hat{j}+\{2\times{2}-3\times{-1}\}\hat{k}\)
\(=\{6+2\}\hat{i}-\{4-1\}\hat{j}+\{4+3\}\hat{k}\)
\(=8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times\overline{b}=8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k}\)
\(\overline{a}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(=\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{-(2\hat{i}+\hat{k})}{-3}\) ➜ \(\because \overline{b}\times\overline{c}=-(2\hat{i}+\hat{k})\)
এবং \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=-3\)
\(=\frac{2\hat{i}+\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{k})\)
\(\overline{b}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(=\frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}}{-3}\) ➜ \(\because \overline{c}\times\overline{a}=7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এবং \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=-3\)
\(=-\frac{1}{3}(7\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\)
এবং \(\overline{c}\) এর বিপরীত ভেক্টর \(=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(=\frac{8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k}}{-3}\) ➜ \(\because \overline{a}\times\overline{b}=8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k}\)
এবং \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=-3\)
\(=-\frac{1}{3}(8\hat{i}-3\hat{j}+7\hat{k})\)
অধ্যায় \(11\) / \(Q.1\)-এর অতি সংক্ষিপ্ত প্রশ্নসমূহ
\(Q.1.(i)\) ভেক্টর রাশির সংজ্ঞা দাও।
\(Q.1.(ii)\) ভেক্টর রাশির কয়েকটি উদাহরণ দাও।
\(Q.1.(iii)\) স্কেলার রাশির সংজ্ঞা দাও।
\(Q.1.(iv)\) স্কেলার রাশির কয়েকটি উদাহরণ দাও।
\(Q.1.(v)\) \(\overline{PQ}\) কি নির্দেশ করে?
\(Q.1.(vi)\) শূন্য ভেক্টরের সংজ্ঞা দাও।
\(Q.1.(vii)\) প্রকৃত ও অপ্রকৃত ভেক্টর কি?
\(Q.1.(viii)\) সমান ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(ix)\) সদৃশ ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(x)\) বিয়োগবোধক বা ঋণাত্মক ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xi)\) স্বাধীন ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xii)\) সহ-আদি ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xiii)\) একক ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xiv)\) অবস্থান ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xv)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) ভেক্টরের মাণ কত?
\(Q.1.(xvi)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) ভেক্টরের সদৃশ একক ভেক্টর কত?
\(Q.1.(xvii)\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি ভেক্টরের মাণ কত?
\(Q.1.(xviii)\) দুইটি ভেক্টরের স্কেলার গুণন বা ডট গুণনের সংজ্ঞা দাও।
\(Q.1.(xix)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর লম্ব হওয়ার শর্ত লিখ।
\(Q.1.(xx)\) \(\lambda\) এর মাণ কত হলে \(-\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+2\hat{j}-5\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
\(Q.1.(xxi)\) \(\hat{i}-\hat{j}\) এবং \(-\hat{i}-\hat{j}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ কত?
\(Q.1.(xxii)\) \(3\hat{i}-3\hat{j}\) এবং \(-\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ কত?
\(Q.1.(xxiii)\) \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}.\overline{B}\) কত?
\(Q.1.(xxiv)\) \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ কত?
\(Q.1.(ii)\) ভেক্টর রাশির কয়েকটি উদাহরণ দাও।
\(Q.1.(iii)\) স্কেলার রাশির সংজ্ঞা দাও।
\(Q.1.(iv)\) স্কেলার রাশির কয়েকটি উদাহরণ দাও।
\(Q.1.(v)\) \(\overline{PQ}\) কি নির্দেশ করে?
\(Q.1.(vi)\) শূন্য ভেক্টরের সংজ্ঞা দাও।
জাতীয়ঃ ২০১৫, ২০১১ ।
\(Q.1.(vii)\) প্রকৃত ও অপ্রকৃত ভেক্টর কি?
জাতীয়ঃ ২০১২ ।
\(Q.1.(viii)\) সমান ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(ix)\) সদৃশ ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(x)\) বিয়োগবোধক বা ঋণাত্মক ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xi)\) স্বাধীন ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xii)\) সহ-আদি ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xiii)\) একক ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xiv)\) অবস্থান ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
\(Q.1.(xv)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) ভেক্টরের মাণ কত?
\(Q.1.(xvi)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) ভেক্টরের সদৃশ একক ভেক্টর কত?
জাতীয়ঃ ২০১৫, ২০১০ ।
\(Q.1.(xvii)\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি ভেক্টরের মাণ কত?
জাতীয়ঃ পাসঃ ২০১৬ ।
\(Q.1.(xviii)\) দুইটি ভেক্টরের স্কেলার গুণন বা ডট গুণনের সংজ্ঞা দাও।
জাতীয়ঃ ২০১১ ।
\(Q.1.(xix)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর লম্ব হওয়ার শর্ত লিখ।
জাতীয়ঃ ২০১৮, ২০১১, ২০১০ ।
\(Q.1.(xx)\) \(\lambda\) এর মাণ কত হলে \(-\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+2\hat{j}-5\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
জাতীয়ঃ পাসঃ ২০১৬ ।
\(Q.1.(xxi)\) \(\hat{i}-\hat{j}\) এবং \(-\hat{i}-\hat{j}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ কত?
জাতীয়ঃ ২০১৭, ২০১৪; পাসঃ ২০১৭ ।
\(Q.1.(xxii)\) \(3\hat{i}-3\hat{j}\) এবং \(-\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ কত?
ঢাঃ এফিঃকঃ ২০১৭ ।
\(Q.1.(xxiii)\) \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}.\overline{B}\) কত?
\(Q.1.(xxiv)\) \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ কত?
জাতীয়ঃ ২০১১ পাসঃ ২০১৫ ।
\(Q.1.(xxv)\) \(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ কত?
\(Q.1.(xxvi)\) \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর বা, অংশক কত?
\(Q.1.(xxvii)\) \(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর বা, অংশক কত?
\(Q.1.(xxviii)\) দুইটি ভেক্টরের ভেক্টর গুণন বা ক্রস গুণনের সংজ্ঞা দাও।
\(Q.1.(xxix)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর সমান্তরাল হওয়ার শর্ত লিখ।
\(Q.1.(xxx)\) \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\times\overline{b}\) কত?
\(Q.1.(xxxi)\) \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, \(\cos{\theta}\) এবং \(\sin{\theta}\) এর মাণ কত?
\(Q.1.(xxxii)\) দুইটি ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর কত?
\(Q.1.(xxxiii)\) স্কেলার ট্রিপল গুণন কি?
\(Q.1.(xxxiv)\) ভেক্টর ট্রিপল গুণন কি?
\(Q.1.(xxxv)\) \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) কে নির্ণায়কের সাহায্যে লিখ।
\(Q.1.(xxxvi)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয়ের সমতলীয় হওয়ার শর্ত লিখ।
\(Q.1.(xxxvii)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয় সমতলীয় হলে, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) এর মাণ কত?
\(Q.1.(xxxviii)\) \([\hat{i} \ \hat{j} \ \hat{k}]\) এর মাণ কত?
\(Q.1.(xxxix)\) \([\overline{a} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) এর মাণ কত?
\(Q.1.(xL)\) যদি, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=7\) হয় তবে \([\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) এর মাণ কত?
\(Q.1.(xLi)\) রেসিপ্রোকাল ভেক্টর কি?
\(Q.1.(xLii)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টর সমূহের বিপরীত ভেক্টর লিখ।
\(Q.1.(xLiii)\) কোনটি সঠিক?
\((a) \ \overline{a}\times\overline{a}=a^2\)
\((b) \ \overline{a}.\overline{a}=1\)
\((c) \ \overline{a}.\overline{a}=0\)
\((d) \ \overline{a}\times\overline{a}=0\)
\(Q.1.(xxvi)\) \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর বা, অংশক কত?
জাতীয়ঃ ২০১৪ ।
\(Q.1.(xxvii)\) \(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর বা, অংশক কত?
জাতীয়ঃ ২০১৭ ।
\(Q.1.(xxviii)\) দুইটি ভেক্টরের ভেক্টর গুণন বা ক্রস গুণনের সংজ্ঞা দাও।
জাতীয়ঃ ২০১১ ।
\(Q.1.(xxix)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর সমান্তরাল হওয়ার শর্ত লিখ।
জাতীয়ঃ ২০১৮, ২০১০; পাসঃ ২০১৫ ।
\(Q.1.(xxx)\) \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\times\overline{b}\) কত?
জাতীয়ঃ পাসঃ ২০১৪ ।
\(Q.1.(xxxi)\) \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, \(\cos{\theta}\) এবং \(\sin{\theta}\) এর মাণ কত?
জাতীয়ঃ ২০১৪ ।
\(Q.1.(xxxii)\) দুইটি ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর কত?
জাতীয়ঃ ২০১৫,২০১৩,২০১০; পাসঃ২০১৭,২০১৪ ।
\(Q.1.(xxxiii)\) স্কেলার ট্রিপল গুণন কি?
\(Q.1.(xxxiv)\) ভেক্টর ট্রিপল গুণন কি?
জাতীয়ঃ ২০১৬,২০১২,২০১০ ।
\(Q.1.(xxxv)\) \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) কে নির্ণায়কের সাহায্যে লিখ।
\(Q.1.(xxxvi)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয়ের সমতলীয় হওয়ার শর্ত লিখ।
জাতীয়ঃ ২০১৭,২০১০; পাসঃ২০১৭,২০১৪ ।
\(Q.1.(xxxvii)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয় সমতলীয় হলে, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) এর মাণ কত?
ঢাঃ এফিঃকঃ ২০১৭ ।
\(Q.1.(xxxviii)\) \([\hat{i} \ \hat{j} \ \hat{k}]\) এর মাণ কত?
জাতীয়ঃ ২০১৬ ।
\(Q.1.(xxxix)\) \([\overline{a} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) এর মাণ কত?
জাতীয়ঃ ২০১২ ।
\(Q.1.(xL)\) যদি, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=7\) হয় তবে \([\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) এর মাণ কত?
\(Q.1.(xLi)\) রেসিপ্রোকাল ভেক্টর কি?
জাতীয়ঃ ২০১২ ।
\(Q.1.(xLii)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টর সমূহের বিপরীত ভেক্টর লিখ।
\(Q.1.(xLiii)\) কোনটি সঠিক?
\((a) \ \overline{a}\times\overline{a}=a^2\)
\((b) \ \overline{a}.\overline{a}=1\)
\((c) \ \overline{a}.\overline{a}=0\)
\((d) \ \overline{a}\times\overline{a}=0\)
জাতীয়ঃ ২০১০ ।
\(Q.1.(i)\) ভেক্টর রাশির সংজ্ঞা দাও।
উত্তরঃ
কোন ভৌতরাশির পরিমাপকের যদি মাণ ও দিক উভয়ে বিদ্যমান থাকে তবে তাকে ভেক্টর রাশি বা সংক্ষেপে ভেক্টর বলে।
\(Q.1.(ii)\) ভেক্টর রাশির কয়েকটি উদাহরণ দাও।
উত্তরঃ
সরণ, ত্বরণ, বল, ওজন ইত্যাদি ভেক্টর রাশি।
\(Q.1.(iii)\) স্কেলার রাশির সংজ্ঞা দাও।
উত্তরঃ
কোন ভৌতরাশির পরিমাপকের যদি কেবলমাত্র মাণ বিদ্যমান থাকে তবে তাকে স্কেলার রাশি বা সংক্ষেপে স্কেলার বলে।
\(Q.1.(iv)\) স্কেলার রাশির কয়েকটি উদাহরণ দাও।
উত্তরঃ
দৈর্ঘ্য, সময়, শক্তি, ভর ইত্যাদি স্কেলার রাশি।
\(Q.1.(v)\) \(\overline{PQ}\) কি নির্দেশ করে?
উত্তরঃ

\(Q.1.(vi)\) শূন্য ভেক্টরের সংজ্ঞা দাও।
জাতীয়ঃ ২০১৫, ২০১১ ।
উত্তরঃ
যে ভেক্টরের মাণ শূন্য তাকে শূন্য ভেক্টর বলে। শূন্য ভেক্টরের দিক সুনির্দিষ্ট নয়। শূন্য ভেক্টরের দিক যে কোনো ভেক্টরের দিক বরাবর গ্রহণ করা যায়।
\(Q.1.(vii)\) প্রকৃত ও অপ্রকৃত ভেক্টর কি?
জাতীয়ঃ ২০১২ ।
উত্তরঃ
শূন্য ভেক্টর ব্যতিত সকল ভেক্টরকে প্রকৃত ভেক্টর এবং শূন্য ভেক্টরকে অপ্রকৃত ভেক্টর বলে।
\(Q.1.(viii)\) সমান ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
উত্তরঃ

\(Q.1.(ix)\) সদৃশ ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
উত্তরঃ

\(Q.1.(x)\) বিয়োগবোধক বা ঋণাত্মক ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
উত্তরঃ

\(Q.1.(xi)\) স্বাধীন ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
উত্তরঃ
যদি সুবিধাজনকভাবে যে কোনো বিন্দুকে কোনো ভেক্টরের আদি বিন্দু হিসেবে বিবেচনা করা যায় তবে ঐ ভেক্টরকে স্বাধীন ভেক্টর বলে।
\(Q.1.(xii)\) সহ-আদি ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
উত্তরঃ
যে সমস্ত ভেক্টরের একই আদি বিন্দু বিদ্যমান ঐ ভেক্টর গুলিকে সহ-আদি ভেক্টর বলে।
\(Q.1.(xiii)\) একক ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
উত্তরঃ
যে সমস্ত ভেক্টরের মাণ এক (1) তাকে একক ভেক্টর বলে। আয়তাকার স্থানাঙ্ক পদ্ধতিতে \(x\) অক্ষ \(y\) অক্ষ এবং \(z\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর একক ভেক্টরত্রয়কে যথাক্রমে \(\hat{i}, \ \hat{j}\) এবং \(\hat{k}\) দ্বারা প্রকাশ করা হয়।
\(Q.1.(xiv)\) অবস্থান ভেক্টর বলতে কি বুঝ?
উত্তরঃ

যদি \(P\) বিন্দুর স্থানাঙ্ক \((x,y,z)\) এবং \(\overrightarrow{OP}=\overline{r}\) হয় তবে \(P\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হবে।
\(Q.1.(xv)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) ভেক্টরের মাণ কত?
উত্তরঃ
প্রদত্ত ভেক্টরের মাণ \(a=|\overline{a}|=\sqrt{2^2+3^2+(-6)^2}\) ➜
\(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(\therefore a=7\)
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(\therefore a=7\)
\(Q.1.(xvi)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) ভেক্টরের সদৃশ একক ভেক্টর কত?
উত্তরঃ
\(\overline{a}\) ভেক্টরের সদৃশ একক ভেক্টর,
\(=\frac{\overline{a}}{|\overline{a}|}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{|2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}|}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{\sqrt{2^2+3^2+(-6)^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{\sqrt{4+9+36}}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{\sqrt{49}}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{7}\)
\(=\frac{1}{7}(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k})\)
\(=\frac{\overline{a}}{|\overline{a}|}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{|2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}|}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{\sqrt{2^2+3^2+(-6)^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{\sqrt{4+9+36}}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{\sqrt{49}}\)
\(=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{7}\)
\(=\frac{1}{7}(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k})\)
\(Q.1.(xvii)\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি ভেক্টরের মাণ কত?
জাতীয়ঃ পাসঃ ২০১৬ ।
উত্তরঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
লব্ধি ভেক্টর \(=\overline{a}+\overline{b}\)
\(=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}+3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=5\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
লব্ধি ভেক্টরের মাণ \(=|5\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{5^2+(-2)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+4+4}\)
\(=\sqrt{33}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
লব্ধি ভেক্টর \(=\overline{a}+\overline{b}\)
\(=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}+3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=5\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
লব্ধি ভেক্টরের মাণ \(=|5\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{5^2+(-2)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+4+4}\)
\(=\sqrt{33}\)
\(Q.1.(xviii)\) দুইটি ভেক্টরের স্কেলার গুণন বা ডট গুণনের সংজ্ঞা দাও।
জাতীয়ঃ ২০১১ ।
উত্তরঃ

\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর রাশির মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, সংজ্ঞানুসারে স্কেলার গুণফল হবে,
\(\overline{a}.\overline{b}=ab\cos{\theta}\)
\(Q.1.(xix)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর লম্ব হওয়ার শর্ত লিখ।
জাতীয়ঃ ২০১৮, ২০১১, ২০১০ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর লম্ব হওয়ার শর্তঃ
\(\overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\overline{a}.\overline{b}=0\)
\(Q.1.(xx)\) \(\lambda\) এর মাণ কত হলে \(-\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}+2\hat{j}-5\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
জাতীয়ঃ পাসঃ ২০১৬ ।
উত্তরঃ
ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে যদি,
\((-\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}).(4\hat{i}+2\hat{j}-5\hat{k})=0\) হয়।
\(\Rightarrow -1\times 4+\lambda\times 2+2\times -5=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow -4+2\lambda-10=0\)
\(\Rightarrow 2\lambda-14=0\)
\(\Rightarrow 2\lambda=14\)
\(\therefore \lambda=7\)
\((-\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}).(4\hat{i}+2\hat{j}-5\hat{k})=0\) হয়।
\(\Rightarrow -1\times 4+\lambda\times 2+2\times -5=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow -4+2\lambda-10=0\)
\(\Rightarrow 2\lambda-14=0\)
\(\Rightarrow 2\lambda=14\)
\(\therefore \lambda=7\)
\(Q.1.(xxi)\) \(\hat{i}-\hat{j}\) এবং \(-\hat{i}-\hat{j}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ কত?
জাতীয়ঃ ২০১৭, ২০১৪; পাসঃ ২০১৭ ।
উত্তরঃ
ধরি, ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{(\hat{i}-\hat{j}).(-\hat{i}-\hat{j})}{|\hat{i}-\hat{j}||-\hat{i}-\hat{j}|}\right)}\) ➜ \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{a}||\overline{b}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times -1+(-1)\times -1}{\sqrt{1^2+(-1)^2+0^2}\sqrt{(-1)^2+(-1)^2+0^2}}\right)}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
আবার,
\(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-1+1}{\sqrt{1+1+0}\sqrt{1+1+0}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{0}{\sqrt{2}\sqrt{2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{0}\)
\(=\cos^{-1}{\cos{90^{o}}}\)
\(=90^{o}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{(\hat{i}-\hat{j}).(-\hat{i}-\hat{j})}{|\hat{i}-\hat{j}||-\hat{i}-\hat{j}|}\right)}\) ➜ \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{a}||\overline{b}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times -1+(-1)\times -1}{\sqrt{1^2+(-1)^2+0^2}\sqrt{(-1)^2+(-1)^2+0^2}}\right)}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
আবার,
\(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-1+1}{\sqrt{1+1+0}\sqrt{1+1+0}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{0}{\sqrt{2}\sqrt{2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{0}\)
\(=\cos^{-1}{\cos{90^{o}}}\)
\(=90^{o}\)
\(Q.1.(xxii)\) \(3\hat{i}-3\hat{j}\) এবং \(-\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ কত?
ঢাঃ এফিঃকঃ ২০১৭ ।
উত্তরঃ
ধরি, ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{(3\hat{i}-3\hat{j}).\left(-\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}\right)}{|3\hat{i}-3\hat{j}||-\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}|}\right)}\) ➜ \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{a}||\overline{b}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times -\frac{1}{3}+(-1)\times -\frac{1}{3}}{\sqrt{3^2+(-3)^2+0^2}\sqrt{\left(-\frac{1}{3}\right)^2+\left(-\frac{1}{3}\right)^2+0^2}}\right)}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
আবার,
\(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-1+1}{\sqrt{9+9+0}\sqrt{\frac{1}{9}+\frac{1}{9}+0}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{0}{\sqrt{18}\sqrt{\frac{2}{9}}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{0}\)
\(=\cos^{-1}{\cos{90^{o}}}\)
\(=90^{o}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{(3\hat{i}-3\hat{j}).\left(-\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}\right)}{|3\hat{i}-3\hat{j}||-\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}|}\right)}\) ➜ \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{a}||\overline{b}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times -\frac{1}{3}+(-1)\times -\frac{1}{3}}{\sqrt{3^2+(-3)^2+0^2}\sqrt{\left(-\frac{1}{3}\right)^2+\left(-\frac{1}{3}\right)^2+0^2}}\right)}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
আবার,
\(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-1+1}{\sqrt{9+9+0}\sqrt{\frac{1}{9}+\frac{1}{9}+0}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{0}{\sqrt{18}\sqrt{\frac{2}{9}}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{0}\)
\(=\cos^{-1}{\cos{90^{o}}}\)
\(=90^{o}\)
\(Q.1.(xxiii)\) \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}.\overline{B}\) কত?
উত্তরঃ
\(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\overline{A}.\overline{B}=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(Q.1.(xxiv)\) \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ কত?
জাতীয়ঃ ২০১১ পাসঃ ২০১৫ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\) অথবা, \(\hat{a}.\overline{b}\)
\(Q.1.(xxv)\) \(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ কত?
উত্তরঃ
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\) অথবা, \(\hat{b}.\overline{a}\)
\(Q.1.(xxvi)\) \(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর বা, অংশক কত?
জাতীয়ঃ ২০১৪ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর বা, অংশক \((\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a^2}\overline{a}\)
\(Q.1.(xxvii)\) \(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর বা, অংশক কত?
জাতীয়ঃ ২০১৭ ।
উত্তরঃ
\(\overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) এর ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা উপাংশ ভেক্টর বা, অংশক \((\overline{a}.\hat{b})\hat{b}\) অথবা, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b^2}\overline{b}\)
\(Q.1.(xxviii)\) দুইটি ভেক্টরের ভেক্টর গুণন বা ক্রস গুণনের সংজ্ঞা দাও।
জাতীয়ঃ ২০১১ ।
উত্তরঃ

\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর ভেক্টর গুণজ \(\overline{a}\times{\overline{b}}\) দ্বারা প্রকাশ করা হয়।
\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর রাশির মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, সংজ্ঞানুসারে ভেক্টর গুণফল হবে,
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=ab\sin{\theta} \ \hat{n}\)
\(\hat{n}\) একটি একক ভেক্টর যা \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের সমতলের উপর লম্ব।
\(Q.1.(xxix)\) \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর সমান্তরাল হওয়ার শর্ত লিখ।
জাতীয়ঃ ২০১৮, ২০১০; পাসঃ ২০১৫ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর সমান্তরাল হওয়ার শর্ত,
\(\overline{a}\times\overline{b}=0\)
\(\overline{a}\times\overline{b}=0\)
\(Q.1.(xxx)\) \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\times\overline{b}\) কত?
জাতীয়ঃ পাসঃ ২০১৪ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{a}\times\overline{b}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(\overline{a}\times\overline{b}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(Q.1.(xxxi)\) \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, \(\cos{\theta}\) এবং \(\sin{\theta}\) এর মাণ কত?
জাতীয়ঃ ২০১৪ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\cos{\theta}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{a}||\overline{b}|}\)
\(\sin{\theta}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{|\overline{a}||\overline{b}|}\)
\(\cos{\theta}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|\overline{a}||\overline{b}|}\)
\(\sin{\theta}=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{|\overline{a}||\overline{b}|}\)
\(Q.1.(xxxii)\) দুইটি ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর কত?
জাতীয়ঃ ২০১৫,২০১৩,২০১০; পাসঃ২০১৭,২০১৪ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব একক ভেক্টর,
\(=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{|\overline{a}\times\overline{b}|}\)
\(=\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{|\overline{a}\times\overline{b}|}\)
\(Q.1.(xxxiii)\) স্কেলার ট্রিপল গুণন কি?
উত্তরঃ
\(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) বা, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) বা, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) কে \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয়ের স্কেলার ট্রিপল গুণন বলে। ইহাকে \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) দ্বারা প্রকাশ করা হয়।
\(Q.1.(xxxiv)\) ভেক্টর ট্রিপল গুণন কি?
জাতীয়ঃ ২০১৬,২০১২,২০১০ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})\) কে \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয়ের ভেক্টর ট্রিপল গুণন বলে।
যেখানে, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
যেখানে, \(\overline{a}\times(\overline{b}\times\overline{c})=(\overline{a}.\overline{c})\overline{b}-(\overline{a}.\overline{b})\overline{c}\)
\(Q.1.(xxxv)\) \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) কে নির্ণায়কের সাহায্যে লিখ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(Q.1.(xxxvi)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয়ের সমতলীয় হওয়ার শর্ত লিখ।
জাতীয়ঃ ২০১৭,২০১০; পাসঃ২০১৭,২০১৪ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয়ের সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
\(Q.1.(xxxvii)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয় সমতলীয় হলে, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) এর মাণ কত?
ঢাঃ এফিঃকঃ ২০১৭ ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয় সমতলীয় হলে, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) এর মাণ \(0.\)
\(Q.1.(xxxviii)\) \([\hat{i} \ \hat{j} \ \hat{k}]\) এর মাণ কত?
জাতীয়ঃ ২০১৬ ।
উত্তরঃ
\([\hat{i} \ \hat{j} \ \hat{k}]\) এর মাণ ,
\([\hat{i} \ \hat{j} \ \hat{k}]=\left|\begin{array}{c}1&0&0\\0&1&0\\ 0&0&1\end{array}\right|=1\)
\([\hat{i} \ \hat{j} \ \hat{k}]=\left|\begin{array}{c}1&0&0\\0&1&0\\ 0&0&1\end{array}\right|=1\)
\(Q.1.(xxxix)\) \([\overline{a} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) এর মাণ কত?
জাতীয়ঃ ২০১২ ।
উত্তরঃ
\([\overline{a} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) এর মাণ শূন্য। উল্লেখ্য \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরত্রয়ের যে কোনো দুইটি বা, তিনটি ভেক্টর সমান হলে, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) এর মাণ শূন্য হবে।
\(Q.1.(xL)\) যদি, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=7\) হয় তবে \([\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]\) এর মাণ কত?
উত্তরঃ
\([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]\) এ পাশাপাশি দুইটি ভেক্টরের পরস্পর পরিবর্তন করলে মাণ বিপরীত চিহ্নযুক্ত হয়।
সুতরাং, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=7\)
\(\Rightarrow [\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]=-7\)
সুতরাং, \([\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]=7\)
\(\Rightarrow [\overline{c} \ \overline{a} \ \overline{b}]=-7\)
\(Q.1.(xLi)\) রেসিপ্রোকাল ভেক্টর কি?
জাতীয়ঃ ২০১২ ।
উত্তরঃ
দুইটি ভেক্টরের মাণের গুণফল \(1\) হলে, ভেক্টরদ্বয়ের একটিকে অপরটির রেসিপ্রোকাল ভেক্টর বলে।
\(Q.1.(xLii)\) \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টর সমূহের বিপরীত ভেক্টর লিখ।
উত্তরঃ
\(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) ভেক্টরসমূহ যথাক্রমে
\(\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) এবং \(\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(\frac{\overline{b}\times\overline{c}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}, \ \frac{\overline{c}\times\overline{a}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\) এবং \(\frac{\overline{a}\times\overline{b}}{[\overline{a} \ \overline{b} \ \overline{c}]}\)
\(Q.1.(xLiii)\) কোনটি সঠিক?
\((a) \ \overline{a}\times\overline{a}=a^2\)
\((b) \ \overline{a}.\overline{a}=1\)
\((c) \ \overline{a}.\overline{a}=0\)
\((d) \ \overline{a}\times\overline{a}=0\)
\((a) \ \overline{a}\times\overline{a}=a^2\)
\((b) \ \overline{a}.\overline{a}=1\)
\((c) \ \overline{a}.\overline{a}=0\)
\((d) \ \overline{a}\times\overline{a}=0\)
জাতীয়ঃ ২০১০ ।
উত্তরঃ
\((d)\) সঠিক।
অধ্যায় \(11\) / \(Q.2\)-এর সংক্ষিপ্ত প্রশ্নসমূহ
\(Q.2.(i)\) \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k} , \ \overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে,
\((a)\) \(|\overline{a}|\)
\((b)\) \(|\overline{b}+2\overline{c}|\)
\((c)\) \(|\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}|\)
নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((a) \ 7\)
\((b) \ \sqrt{89}\)
\((c) \ \sqrt{120}\)
\(Q.2.(ii)\) যদি \(A(1,2,-4)\) আদিবিন্দু এবং \(B(2,4,-2)\) প্রান্তবিন্দু হয় তবে ভেক্টর \(\overrightarrow{AB}\) এবং এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}; \ 3\)
\(Q.2.(iii)\) দেখাও যে, \(|2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}|^2=14\)
\(Q.2.(iv)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(v)\) যদি \(2\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হয়, তবে দেখাও যে, \(\lambda=2.\)
\(Q.2.(vi)\) যে শর্তে \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরটি
\((1)\) \(x\) অক্ষের ;
\((2)\) \(y\) অক্ষের ;
\((3)\) \(z\) অক্ষের উপর লম্ব তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=0, \ b=0, \ c=0\)
\(Q.2.(vii)\) দেখাও যে, নিম্নলিখিত ভেক্টরত্রয় পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর।
\(\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}, \ \frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}, \ \frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(Q.2.(viii). (b)\) \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
\(Q.2.(viii). (c)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{3}}{\sqrt{35}}\right)}\)
\(Q.2.(viii). (d)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
\(Q.2.(viii). (e)\) \(2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(Q.2.(ix)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\) হলে, ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}\)
\(Q.2.(x) .(b)\) \(\hat{j}+2\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\frac{\pi}{2}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
\(Q.2.(x) .(c)\) \(3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\(Q.2.(xi)\) যদি, \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{b}=6\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) হয় তবে,
\((a) \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((b) \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((a) \ \frac{8}{7}\)
\((b) \ \frac{8}{3}\)
\(Q.2.(xii)\) \(\overline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\) ভেক্টরটি স্থানাঙ্ক অক্ষত্রয়ের যগবোধক দিকের সহিত যে কোণসমূহ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
\(Q.2.(xiii)\) যদি, \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\) হয় তবে \(\overline{b}\) বরাবর \((\overline{a}+\overline{c})\) ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{17}{9}\overline{b}}\)
\(Q.2.(xiv)\) ভেক্টর \(-7\hat{i}+4\hat{k}\) এর উপর ভেক্টর \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{24}{\sqrt{65}}\)
\(Q.2.(xv)\) \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরের \(x, \ y\) এবং \(z\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a, \ b, \ c\)
\(Q.2.(xvi)\) যদি \(\overline{b}\) এর দিক বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর দিক বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ সমান হয় তবে দেখাও যে, \(|\overline{a}|=|\overline{b}|\) যেখানে, \(\overline{a}.\overline{b}\ne{0}\)
\(Q.2.(xvii)\) যদি \(\overline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\) হয়, তবে \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(76\)
\(Q.2.(xviii)\) \(A, \ B, \ C\) বিন্দুগুলির অবস্থান ভেক্টরসমূহ \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) হলে দেখাও যে, \(ABC\) সমতলের লম্ব ভেক্টর \(\overline{b}\times\overline{c}+\overline{c}\times\overline{a}+\overline{a}\times\overline{b}.\)
\(Q.2.(xix)\) \(\hat{i}-\lambda\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরসমূহ সমতলীয় হলে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{8}{9}\)
\(Q.2.(xx)\) দেখাও যে, \(-2\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}, \ 3\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর চারটি সমতলীয়।
\(Q.2.(xxi)\) দেখাও যে, \(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরটি অক্ষত্রয়ের সাথে সমান কোণে আনত।
\(Q.2.(xxii)\) \(\overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে,
\((1)\) \(\overline{P}+\overline{Q}\) ;
\((2)\) \(\overline{P}-\overline{Q}\) ;
\((3)\) \(\overline{Q}-\overline{P}\) মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((1) 8\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}, \ (2) -2\hat{i}-6\hat{j}-\hat{k}, \ (3) 2\hat{i}+6\hat{j}+\hat{k}\)
\(Q.2.(xxiii)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(|2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(11\)
\(Q.2.(xxiv)\) \(\overline{P}=5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{Q}=\hat{k}\) হলে, \(\overline{P}.\overline{Q}=\) কত?
উত্তরঃ \(3\)
\(Q.2.(xxv)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, প্রমাণ কর যে, \(\overline{A}.(\overline{B}+\overline{C})=\overline{A}.\overline{B}+\overline{A}.\overline{C}\)
\(Q.2.(xxvi)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \((\overline{B}+2\overline{A}).(\overline{C}-\overline{A})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-14\)
\(Q.2.(xxvii)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি লম্ব কিনা যাচাই কর।
উত্তরঃ লম্ব নয়।
\(Q.2.(xxviii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি লম্ব কিনা যাচাই কর।
উত্তরঃ লম্ব নয়।
\(Q.2.(xxix)\) \(A(-11,8,4), \ B(-1,1,2)\) এবং \(C(-5,-5,3)\) হলে, ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(AB\) ও \(BC\) পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(xxx)\) \(4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হলে, \(a\) এর মাণ কত?
উত্তরঃ \(\frac{4}{3}\)
\(Q.2.(xxxi)\) \(m\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(27\)
\(Q.2.(xxxii)\) \(r\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(-\frac{8}{3}\)
\(Q.2.(xxxiii)\) \(\mu\) এর মাণ কত হলে, \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(0\)
\(Q.2.(xxxiv)\) \(\overline{u}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{v}=\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হয় তবে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
\(Q.2.(xxxv)\) \(\underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{2}{\sqrt{6}}\)
\(Q.2.(xxxvi)\) \((2,3,1)\) এবং \((3,1,-2)\) এর স্কেলার গুণফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\)
\(Q.2.(xxxvii)\) দেখাও যে, \(\overline{A}=-2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=7\hat{i}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয় সমরেখ।
\(Q.2.(xxxviii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}, \ \overline{B}=-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর চারটি কোনো বস্তু কণার উপর ক্রিয়া করে। এদের লব্ধির মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{5}\)
\(Q.2.(xxxix)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির অন্তর্গত কোণ নির্ণয় কর। \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক এবং অভিক্ষেপ নির্ণয় কর এবং দেখাও যে এদের সাংখ্যিক মাণ সমান।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{4}{21}\right)}; \ -\frac{4}{9}(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}); \ -\frac{4}{3}\)
\(Q.2.(xL)\) \(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টরটির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{15}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLi)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) হলে, ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{109}}(3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLii)\) \(\overline{A}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\) হলে,
\((a)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
\((b)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির দিক বরাবর একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
\((c)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির বিসদৃশ সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})}; \ \frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k}); \ -\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})\)
\(Q.2.(xLiii)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLiv)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব \(5\) একক মাণ বিশিষ্ট ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{5}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLv)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) হলে, এমন একটি ভেক্টর \(\hat{c}\) নির্ণয় কর যা \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) এর সাথে সমতলীয় হবে এবং \(\overline{a}\) এর উপর লম্ব হবে।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLvi)\) \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLvii)\) \(P(1,1,1)\) এবং \(Q(3,2,-1)\) শুন্যে অবস্থিত দুইটি বিন্দু। \(\overrightarrow{PQ}\) ভেক্টর নির্ণয় কর এবং এর সমান্তরাল একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}; \ \pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\((a)\) \(|\overline{a}|\)
\((b)\) \(|\overline{b}+2\overline{c}|\)
\((c)\) \(|\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}|\)
নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((a) \ 7\)
\((b) \ \sqrt{89}\)
\((c) \ \sqrt{120}\)
\(Q.2.(ii)\) যদি \(A(1,2,-4)\) আদিবিন্দু এবং \(B(2,4,-2)\) প্রান্তবিন্দু হয় তবে ভেক্টর \(\overrightarrow{AB}\) এবং এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}; \ 3\)
\(Q.2.(iii)\) দেখাও যে, \(|2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}|^2=14\)
\(Q.2.(iv)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(v)\) যদি \(2\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হয়, তবে দেখাও যে, \(\lambda=2.\)
\(Q.2.(vi)\) যে শর্তে \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরটি
\((1)\) \(x\) অক্ষের ;
\((2)\) \(y\) অক্ষের ;
\((3)\) \(z\) অক্ষের উপর লম্ব তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=0, \ b=0, \ c=0\)
\(Q.2.(vii)\) দেখাও যে, নিম্নলিখিত ভেক্টরত্রয় পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর।
\(\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}, \ \frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}, \ \frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
প্রতি জোড়া ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
\(Q.2.(viii). (a)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(Q.2.(viii). (b)\) \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
\(Q.2.(viii). (c)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{3}}{\sqrt{35}}\right)}\)
\(Q.2.(viii). (d)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
\(Q.2.(viii). (e)\) \(2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(Q.2.(ix)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\) হলে, ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
নিচের ভেক্টরগুলি অক্ষত্রয়ের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
\(Q.2.(x) .(a)\) \(2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}\)
\(Q.2.(x) .(b)\) \(\hat{j}+2\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\frac{\pi}{2}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
\(Q.2.(x) .(c)\) \(3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\(Q.2.(xi)\) যদি, \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{b}=6\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) হয় তবে,
\((a) \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((b) \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((a) \ \frac{8}{7}\)
\((b) \ \frac{8}{3}\)
\(Q.2.(xii)\) \(\overline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\) ভেক্টরটি স্থানাঙ্ক অক্ষত্রয়ের যগবোধক দিকের সহিত যে কোণসমূহ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
\(Q.2.(xiii)\) যদি, \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\) হয় তবে \(\overline{b}\) বরাবর \((\overline{a}+\overline{c})\) ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{17}{9}\overline{b}}\)
\(Q.2.(xiv)\) ভেক্টর \(-7\hat{i}+4\hat{k}\) এর উপর ভেক্টর \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{24}{\sqrt{65}}\)
জাতীয়ঃ ২০০১ ।
\(Q.2.(xv)\) \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরের \(x, \ y\) এবং \(z\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a, \ b, \ c\)
\(Q.2.(xvi)\) যদি \(\overline{b}\) এর দিক বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর দিক বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ সমান হয় তবে দেখাও যে, \(|\overline{a}|=|\overline{b}|\) যেখানে, \(\overline{a}.\overline{b}\ne{0}\)
\(Q.2.(xvii)\) যদি \(\overline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\) হয়, তবে \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(76\)
\(Q.2.(xviii)\) \(A, \ B, \ C\) বিন্দুগুলির অবস্থান ভেক্টরসমূহ \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) হলে দেখাও যে, \(ABC\) সমতলের লম্ব ভেক্টর \(\overline{b}\times\overline{c}+\overline{c}\times\overline{a}+\overline{a}\times\overline{b}.\)
\(Q.2.(xix)\) \(\hat{i}-\lambda\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরসমূহ সমতলীয় হলে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{8}{9}\)
\(Q.2.(xx)\) দেখাও যে, \(-2\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}, \ 3\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর চারটি সমতলীয়।
\(Q.2.(xxi)\) দেখাও যে, \(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরটি অক্ষত্রয়ের সাথে সমান কোণে আনত।
\(Q.2.(xxii)\) \(\overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে,
\((1)\) \(\overline{P}+\overline{Q}\) ;
\((2)\) \(\overline{P}-\overline{Q}\) ;
\((3)\) \(\overline{Q}-\overline{P}\) মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((1) 8\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}, \ (2) -2\hat{i}-6\hat{j}-\hat{k}, \ (3) 2\hat{i}+6\hat{j}+\hat{k}\)
\(Q.2.(xxiii)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(|2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(11\)
\(Q.2.(xxiv)\) \(\overline{P}=5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{Q}=\hat{k}\) হলে, \(\overline{P}.\overline{Q}=\) কত?
উত্তরঃ \(3\)
\(Q.2.(xxv)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, প্রমাণ কর যে, \(\overline{A}.(\overline{B}+\overline{C})=\overline{A}.\overline{B}+\overline{A}.\overline{C}\)
\(Q.2.(xxvi)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \((\overline{B}+2\overline{A}).(\overline{C}-\overline{A})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-14\)
\(Q.2.(xxvii)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি লম্ব কিনা যাচাই কর।
উত্তরঃ লম্ব নয়।
\(Q.2.(xxviii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি লম্ব কিনা যাচাই কর।
উত্তরঃ লম্ব নয়।
\(Q.2.(xxix)\) \(A(-11,8,4), \ B(-1,1,2)\) এবং \(C(-5,-5,3)\) হলে, ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(AB\) ও \(BC\) পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(xxx)\) \(4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হলে, \(a\) এর মাণ কত?
উত্তরঃ \(\frac{4}{3}\)
\(Q.2.(xxxi)\) \(m\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(27\)
\(Q.2.(xxxii)\) \(r\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(-\frac{8}{3}\)
\(Q.2.(xxxiii)\) \(\mu\) এর মাণ কত হলে, \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(0\)
\(Q.2.(xxxiv)\) \(\overline{u}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{v}=\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হয় তবে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
\(Q.2.(xxxv)\) \(\underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{2}{\sqrt{6}}\)
\(Q.2.(xxxvi)\) \((2,3,1)\) এবং \((3,1,-2)\) এর স্কেলার গুণফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\)
\(Q.2.(xxxvii)\) দেখাও যে, \(\overline{A}=-2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=7\hat{i}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয় সমরেখ।
\(Q.2.(xxxviii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}, \ \overline{B}=-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর চারটি কোনো বস্তু কণার উপর ক্রিয়া করে। এদের লব্ধির মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{5}\)
\(Q.2.(xxxix)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির অন্তর্গত কোণ নির্ণয় কর। \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক এবং অভিক্ষেপ নির্ণয় কর এবং দেখাও যে এদের সাংখ্যিক মাণ সমান।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{4}{21}\right)}; \ -\frac{4}{9}(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}); \ -\frac{4}{3}\)
\(Q.2.(xL)\) \(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টরটির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{15}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLi)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) হলে, ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{109}}(3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLii)\) \(\overline{A}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\) হলে,
\((a)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
\((b)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির দিক বরাবর একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
\((c)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির বিসদৃশ সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})}; \ \frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k}); \ -\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})\)
বঃ ২০০৪ ।
\(Q.2.(xLiii)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLiv)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব \(5\) একক মাণ বিশিষ্ট ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{5}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLv)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) হলে, এমন একটি ভেক্টর \(\hat{c}\) নির্ণয় কর যা \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) এর সাথে সমতলীয় হবে এবং \(\overline{a}\) এর উপর লম্ব হবে।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLvi)\) \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLvii)\) \(P(1,1,1)\) এবং \(Q(3,2,-1)\) শুন্যে অবস্থিত দুইটি বিন্দু। \(\overrightarrow{PQ}\) ভেক্টর নির্ণয় কর এবং এর সমান্তরাল একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}; \ \pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLviii)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=9\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-6\hat{j}+5\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(xLix)\) দেখাও যে, \(\overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(L)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \(\overline{A}+\overline{B}\) এবং \(\overline{A}-\overline{B}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(Li)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব। এ ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{1274}}(-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lii)\) \(A\) ও \(B\) বিন্দু দুইটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে \(\overrightarrow{AB}\) এর দৈর্ঘ্য এবং \(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(|\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{19}; \ \frac{1}{\sqrt{19}}(\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\)
\(Q.2.(Liii)\) \(a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=1, \ a=-2\)
\(Q.2.(Liv)\) \(2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
\(Q.2.(Lv)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(y\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{7}{2}\)
\(Q.2.(Lvi)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয়।
\(Q.2.(Lvii)\) \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\lambda \hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হলে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=1\)
\(Q.2.(Lviii)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
\(Q.2.(Lix)\) তিনটি বিন্দুর অবস্থান ভেক্টর \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k},\) \(-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\) এবং \(-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\) হলে দেখাও যে, বিন্দু তিনটি একটি সমবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
\(Q.2.(Lx)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(A(1,-1,-1)\) \(B(3,3,1)\) এবং \(C(-1,4,4)\) বিন্দু তিনটি একটি গোলকের উপর অবস্থিত যার কেন্দ্র \(P(0,1,2).\)
\(Q.2.(Lxi)\) \(A(0,1,2)\) \(B(-1,3,0)\) এবং \(C(1,-1,1)\) বিন্দু তিনটি অবস্থান ভেক্টর নির্ণয় কর এবং \(|\overrightarrow{AB}|\) ও \(|\overrightarrow{AC}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{j}+2\hat{k}, \ -\hat{i}+3\hat{j}, \ \hat{i}-\hat{j}+\hat{k}; \ 3, \ \sqrt{6}\)
\(Q.2.(Lxii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{\overline{B}}\) হতে তাদের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{13}}{3\sqrt{7}}\right)}\)
\(Q.2.(Lxiii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\sqrt{5}\)
\(Q.2.(Lxiv)\) \((a\hat{i}+b\hat{j}+\hat{k})\times{(2\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}=\hat{i}-\hat{j}\) হলে, \(a\) ও \(b\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=1, \ b=1\)
\(Q.2.(Lxv)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{(\overline{B}\times{\overline{C}})}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(17\hat{i}-19\hat{j}+16\hat{k}\)
\(Q.2.(Lxvi)\) \(\underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\) হলে, \(5\underline{a}\times{\underline{b}}\) এবং \(\frac{\underline{b}}{|\underline{a}|}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(55\hat{i}+45\hat{j}+5\hat{k}, \ \frac{1}{\sqrt{38}}(-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxvii)\) যে কোনো দুইটি ভেক্টর \(\underline{A}\) এবং \(\underline{B}\) এর জন্য প্রমাণ কর যে, \(\underline{A}.\underline{B}=\underline{B}.\underline{A}\) এবং \(\underline{A}\times{\underline{B}}=-\underline{B}\times{\underline{A}}.\)
\(Q.2.(Lxviii)\) প্রমাণ কর যে, \(\underline{A}\times{\underline{B}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|,\) যেখানে \(\underline{A}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k},\) \(\underline{B}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}.\)
\(Q.2.(Lxix)\) দুইটি ভেক্টর \(\underline{a}\) এবং \(\underline{b}\) এর স্কেলার বা ডট গুণনের সংজ্ঞা দাও। প্রমাণ কর যে, \(\hat{i}.\hat{j}=0,\) \(\hat{i}.\hat{i}=1; \) যেখানে \(\hat{i}\) ও \(\hat{j}\) যথাক্রমে \(x\) ও \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর।
\(Q.2.(Lxx)\) মূলবিন্দু \(O\) এর সাপেক্ষে \(P(2,-1,7)\) এবং \(Q(-4,5,0)\) হলে, \(|\overrightarrow{PQ}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}; \ \pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lxxi)\) \(\overline{P}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \(\overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) পরস্পর সমান্তরাল।
\(Q.2.(Lxxii)\) \(\overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \(\overline{P}-\overline{Q}\) ভেক্টরটি \(\overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) ভেক্টর দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব ভেক্টরের সাথে লম্ব।
\(Q.2.(Lxxiii)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{d}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) এবং \(\overline{d}\) যে সমতলে অবস্থিত তার উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{195}}(5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lxxiv)\) একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর যা \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের সমতলীয় এবং \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lxxv)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}+\overline{B}\) এবং \(\overline{A}\times\overline{B}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(90^{o}\)
\(Q.2.(Lxxvi)\) \(\overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{RT}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\angle{RST}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(26.29^{o}\)
\(Q.2.(Lxxvii)\) \(\overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}, \ \overline{c}=\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) এর মধ্যবর্তী কোণ \(45^{o}\) হলে, \(p\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{4\pm{\sqrt{85}}}{3}\)
\(Q.2.(Lxxviii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{C}=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=-\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) হলে, \(\overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overrightarrow{BC}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(0\)
\(Q.2.(Lxxix)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এর উপর \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{6}{\sqrt{14}}\)
\(Q.2.(Lxxx)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{23}{49}(3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxi)\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ ও \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\)ভেক্টরের উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(4; \ \frac{4}{7}(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxii)\) \(\overline{P}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\) হলে, \((\overline{P}+\overline{Q})\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{Q}\) ভেক্টরের উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{11}{14}(3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxiii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের উপাংশ \(\overline{C}\) ভেক্টরের সাথে লম্ব হলে, \(b\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}\)
\(Q.2.(Lxxxiv)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব একক ভেক্টরটি \(a\) এর কোন মাণের জন্য \(\overline{C}=a\hat{i}-7\hat{j}+10\hat{k}\) এর উপর লম্ব হবে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
\(Q.2.(Lxxxv)\) কোনো ত্রিভুজের তিনটি শীর্ষবিন্দুর অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\) হলে, দেখাও যে এটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ।
\(Q.2.(Lxxxvi)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(A(-11,8,4),\) \(B(-1,-7,-1)\) এবং \(C(9,-2,4)\) বিন্দুত্রয় একটি সমকোণী ত্রিভুজ উৎপন্ন করে।
\(Q.2.(Lxxxvii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \(2\overline{A}+\overline{B}\) ও \(6\overline{A}-3\overline{B}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\hat{i}+4\hat{j}, \ -6\hat{i}+24\hat{j}-24\hat{k}\)
\(Q.2.(Lxxxviii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \(|3\overline{A}+2\overline{B}|\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{150}\)
\(Q.2.(Lxxxix)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j},\) \(\overline{B}=-\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{C}=8\hat{i}-3\hat{j}\) হলে, \(\overline{A}-3\overline{B}\) ও \(3\overline{A}-7\overline{C}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\hat{i}-13\hat{j}; \ -47\hat{i}+27\hat{j}\)
\(Q.2.(xC)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \((2\overline{A}-\overline{B}).(6\overline{A}+3\overline{B})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(60\)
\(Q.2.(xCi)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \((\overline{a}.\overline{b})+(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{c}.\overline{a})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(1\)
\(Q.2.(xCii)\) \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(|\overrightarrow{AB}|\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\sqrt{19}\)
\(Q.2.(xCiii)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(2\underline{a}+\underline{b}\) এবং \(\underline{a}+2\underline{b}\) ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{31}{50}\right)}\)
\(Q.2.(xCiv)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{\sqrt{3}+1}{4}\)
\(Q.2.(xCv)\) \(\overline{P}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{3}{\sqrt{38}}\)
\(Q.2.(xCvi)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{10}{\sqrt{6}}\)
\(Q.2.(xCvii)\) \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{13}{225}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
\(Q.2.(xCviii)\) মূলবিন্দু \(O\) এর সাপেক্ষে \(A(2,-1,7)\) এবং \(B(-4,5,0)\) হলে, \(\overrightarrow{AB}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(Q.2.(xCix)\) যদি \(A(1,1,4)\) আদি বিন্দু এবং \(B(3,4,-2)\) প্রান্ত বিন্দু হয়, তবে \(\overrightarrow{AB}\) ভেক্টর এবং তার মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}, \ 7\)
\(Q.2.(C)\) \(\overline{A}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}.\overline{B}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(26\)
\(Q.2.(Ci)\) যদি \(2\hat{i}+\lambda\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হয়, তবে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{5}{2}\)
\(Q.2.(Cii)\) \((2, 3, 1)\) এবং \((3, 1, -2)\) বিন্দুদ্বয়ের অবস্থান ভেক্টর দুইটির স্কেলার গুণফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\)
\(Q.2.(xLix)\) দেখাও যে, \(\overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(L)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \(\overline{A}+\overline{B}\) এবং \(\overline{A}-\overline{B}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(Li)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব। এ ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{1274}}(-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lii)\) \(A\) ও \(B\) বিন্দু দুইটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে \(\overrightarrow{AB}\) এর দৈর্ঘ্য এবং \(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(|\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{19}; \ \frac{1}{\sqrt{19}}(\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\)
\(Q.2.(Liii)\) \(a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=1, \ a=-2\)
\(Q.2.(Liv)\) \(2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
\(Q.2.(Lv)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(y\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{7}{2}\)
\(Q.2.(Lvi)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয়।
\(Q.2.(Lvii)\) \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\lambda \hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হলে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=1\)
\(Q.2.(Lviii)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
\(Q.2.(Lix)\) তিনটি বিন্দুর অবস্থান ভেক্টর \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k},\) \(-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\) এবং \(-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\) হলে দেখাও যে, বিন্দু তিনটি একটি সমবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
\(Q.2.(Lx)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(A(1,-1,-1)\) \(B(3,3,1)\) এবং \(C(-1,4,4)\) বিন্দু তিনটি একটি গোলকের উপর অবস্থিত যার কেন্দ্র \(P(0,1,2).\)
\(Q.2.(Lxi)\) \(A(0,1,2)\) \(B(-1,3,0)\) এবং \(C(1,-1,1)\) বিন্দু তিনটি অবস্থান ভেক্টর নির্ণয় কর এবং \(|\overrightarrow{AB}|\) ও \(|\overrightarrow{AC}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{j}+2\hat{k}, \ -\hat{i}+3\hat{j}, \ \hat{i}-\hat{j}+\hat{k}; \ 3, \ \sqrt{6}\)
\(Q.2.(Lxii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{\overline{B}}\) হতে তাদের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{13}}{3\sqrt{7}}\right)}\)
\(Q.2.(Lxiii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\sqrt{5}\)
\(Q.2.(Lxiv)\) \((a\hat{i}+b\hat{j}+\hat{k})\times{(2\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}=\hat{i}-\hat{j}\) হলে, \(a\) ও \(b\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=1, \ b=1\)
\(Q.2.(Lxv)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{(\overline{B}\times{\overline{C}})}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(17\hat{i}-19\hat{j}+16\hat{k}\)
\(Q.2.(Lxvi)\) \(\underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\) হলে, \(5\underline{a}\times{\underline{b}}\) এবং \(\frac{\underline{b}}{|\underline{a}|}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(55\hat{i}+45\hat{j}+5\hat{k}, \ \frac{1}{\sqrt{38}}(-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxvii)\) যে কোনো দুইটি ভেক্টর \(\underline{A}\) এবং \(\underline{B}\) এর জন্য প্রমাণ কর যে, \(\underline{A}.\underline{B}=\underline{B}.\underline{A}\) এবং \(\underline{A}\times{\underline{B}}=-\underline{B}\times{\underline{A}}.\)
\(Q.2.(Lxviii)\) প্রমাণ কর যে, \(\underline{A}\times{\underline{B}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|,\) যেখানে \(\underline{A}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k},\) \(\underline{B}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}.\)
\(Q.2.(Lxix)\) দুইটি ভেক্টর \(\underline{a}\) এবং \(\underline{b}\) এর স্কেলার বা ডট গুণনের সংজ্ঞা দাও। প্রমাণ কর যে, \(\hat{i}.\hat{j}=0,\) \(\hat{i}.\hat{i}=1; \) যেখানে \(\hat{i}\) ও \(\hat{j}\) যথাক্রমে \(x\) ও \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর।
\(Q.2.(Lxx)\) মূলবিন্দু \(O\) এর সাপেক্ষে \(P(2,-1,7)\) এবং \(Q(-4,5,0)\) হলে, \(|\overrightarrow{PQ}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}; \ \pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lxxi)\) \(\overline{P}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \(\overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) পরস্পর সমান্তরাল।
\(Q.2.(Lxxii)\) \(\overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \(\overline{P}-\overline{Q}\) ভেক্টরটি \(\overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) ভেক্টর দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব ভেক্টরের সাথে লম্ব।
\(Q.2.(Lxxiii)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{d}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) এবং \(\overline{d}\) যে সমতলে অবস্থিত তার উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{195}}(5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lxxiv)\) একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর যা \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের সমতলীয় এবং \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lxxv)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}+\overline{B}\) এবং \(\overline{A}\times\overline{B}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(90^{o}\)
\(Q.2.(Lxxvi)\) \(\overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{RT}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\angle{RST}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(26.29^{o}\)
\(Q.2.(Lxxvii)\) \(\overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}, \ \overline{c}=\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) এর মধ্যবর্তী কোণ \(45^{o}\) হলে, \(p\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{4\pm{\sqrt{85}}}{3}\)
\(Q.2.(Lxxviii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{C}=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=-\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) হলে, \(\overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overrightarrow{BC}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(0\)
\(Q.2.(Lxxix)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এর উপর \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{6}{\sqrt{14}}\)
\(Q.2.(Lxxx)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{23}{49}(3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxi)\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ ও \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\)ভেক্টরের উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(4; \ \frac{4}{7}(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxii)\) \(\overline{P}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\) হলে, \((\overline{P}+\overline{Q})\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{Q}\) ভেক্টরের উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{11}{14}(3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxiii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের উপাংশ \(\overline{C}\) ভেক্টরের সাথে লম্ব হলে, \(b\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}\)
\(Q.2.(Lxxxiv)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব একক ভেক্টরটি \(a\) এর কোন মাণের জন্য \(\overline{C}=a\hat{i}-7\hat{j}+10\hat{k}\) এর উপর লম্ব হবে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
\(Q.2.(Lxxxv)\) কোনো ত্রিভুজের তিনটি শীর্ষবিন্দুর অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\) হলে, দেখাও যে এটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ।
\(Q.2.(Lxxxvi)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(A(-11,8,4),\) \(B(-1,-7,-1)\) এবং \(C(9,-2,4)\) বিন্দুত্রয় একটি সমকোণী ত্রিভুজ উৎপন্ন করে।
\(Q.2.(Lxxxvii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \(2\overline{A}+\overline{B}\) ও \(6\overline{A}-3\overline{B}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\hat{i}+4\hat{j}, \ -6\hat{i}+24\hat{j}-24\hat{k}\)
\(Q.2.(Lxxxviii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \(|3\overline{A}+2\overline{B}|\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{150}\)
\(Q.2.(Lxxxix)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j},\) \(\overline{B}=-\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{C}=8\hat{i}-3\hat{j}\) হলে, \(\overline{A}-3\overline{B}\) ও \(3\overline{A}-7\overline{C}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\hat{i}-13\hat{j}; \ -47\hat{i}+27\hat{j}\)
\(Q.2.(xC)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \((2\overline{A}-\overline{B}).(6\overline{A}+3\overline{B})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(60\)
\(Q.2.(xCi)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \((\overline{a}.\overline{b})+(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{c}.\overline{a})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(1\)
\(Q.2.(xCii)\) \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(|\overrightarrow{AB}|\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\sqrt{19}\)
\(Q.2.(xCiii)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(2\underline{a}+\underline{b}\) এবং \(\underline{a}+2\underline{b}\) ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{31}{50}\right)}\)
\(Q.2.(xCiv)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{\sqrt{3}+1}{4}\)
\(Q.2.(xCv)\) \(\overline{P}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{3}{\sqrt{38}}\)
\(Q.2.(xCvi)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{10}{\sqrt{6}}\)
\(Q.2.(xCvii)\) \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{13}{225}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
\(Q.2.(xCviii)\) মূলবিন্দু \(O\) এর সাপেক্ষে \(A(2,-1,7)\) এবং \(B(-4,5,0)\) হলে, \(\overrightarrow{AB}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(Q.2.(xCix)\) যদি \(A(1,1,4)\) আদি বিন্দু এবং \(B(3,4,-2)\) প্রান্ত বিন্দু হয়, তবে \(\overrightarrow{AB}\) ভেক্টর এবং তার মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}, \ 7\)
\(Q.2.(C)\) \(\overline{A}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}.\overline{B}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(26\)
\(Q.2.(Ci)\) যদি \(2\hat{i}+\lambda\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হয়, তবে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{5}{2}\)
\(Q.2.(Cii)\) \((2, 3, 1)\) এবং \((3, 1, -2)\) বিন্দুদ্বয়ের অবস্থান ভেক্টর দুইটির স্কেলার গুণফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\)
\(Q.2.(i)\) \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k} , \ \overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে,
\((a)\) \(|\overline{a}|\)
\((b)\) \(|\overline{b}+2\overline{c}|\)
\((c)\) \(|\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}|\)
নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((a) \ 7\)
\((b) \ \sqrt{89}\)
\((c) \ \sqrt{120}\)
\((a)\) \(|\overline{a}|\)
\((b)\) \(|\overline{b}+2\overline{c}|\)
\((c)\) \(|\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}|\)
নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((a) \ 7\)
\((b) \ \sqrt{89}\)
\((c) \ \sqrt{120}\)
সমাধানঃ
\((a)\)
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}|\)
\(=|3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\((b)\) দেওয়া আছে,
\(\overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{b}+2\overline{c}|\)
\(=|-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}+2(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})|\) ➜ \(\because \overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}+2\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=|8\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{0^2+8^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{0+64+25}\)
\(=\sqrt{89}\)
\((c)\) দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k} , \ \overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}|\)
\(=|3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}+\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|2\hat{i}+4\hat{j}-10\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+4^2+(-10)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+16+100}\)
\(=\sqrt{120}\)
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}|\)
\(=|3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\((b)\) দেওয়া আছে,
\(\overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{b}+2\overline{c}|\)
\(=|-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}+2(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})|\) ➜ \(\because \overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}+2\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=|8\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{0^2+8^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{0+64+25}\)
\(=\sqrt{89}\)
\((c)\) দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k} , \ \overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}+\overline{b}+\overline{c}|\)
\(=|3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}+\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\overline{b}=-2\hat{i}+4\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=|2\hat{i}+4\hat{j}-10\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+4^2+(-10)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+16+100}\)
\(=\sqrt{120}\)
\(Q.2.(ii)\) যদি \(A(1,2,-4)\) আদিবিন্দু এবং \(B(2,4,-2)\) প্রান্তবিন্দু হয় তবে ভেক্টর \(\overrightarrow{AB}\) এবং এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}; \ 3\)
উত্তরঃ \(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}; \ 3\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(1,2,-4)\) আদিবিন্দু এবং \(B(2,4,-2)\) প্রান্তবিন্দু
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(2-1)\hat{i}+(4-2)\hat{j}+(-2+4)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
আবার, \(|\overrightarrow{AB}|=|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(A(1,2,-4)\) আদিবিন্দু এবং \(B(2,4,-2)\) প্রান্তবিন্দু
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(2-1)\hat{i}+(4-2)\hat{j}+(-2+4)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
আবার, \(|\overrightarrow{AB}|=|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(Q.2.(iii)\) দেখাও যে, \(|2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}|^2=14\)
সমাধানঃ
\(L.S=|2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}|^2\)
\(=(\sqrt{2^2+3^2+(-1)^2})^2\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=2^2+3^2+(-1)^2\)
\(=4+9+1\)
\(=14\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\(=(\sqrt{2^2+3^2+(-1)^2})^2\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=2^2+3^2+(-1)^2\)
\(=4+9+1\)
\(=14\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(iv)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}).(7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=2\times7+3\times2+(-4)\times5\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=14+6-20\)
\(=20-20\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\therefore \) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব।
( দেখানো হলো )
\(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}).(7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=7\hat{i}+2\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=2\times7+3\times2+(-4)\times5\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=14+6-20\)
\(=20-20\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\therefore \) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব।
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(v)\) যদি \(2\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হয়, তবে দেখাও যে, \(\lambda=2.\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(2\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব
\(\therefore (2\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}).(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})=0\) হবে। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow 2\times 4+\lambda\times(-2)+2\times (-2)=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 8-2\lambda-4=0\)
\(\Rightarrow 4-2\lambda=0\)
\(\Rightarrow -2\lambda=-4\)
\(\therefore \lambda=2\)
( দেখানো হলো )
\(2\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব
\(\therefore (2\hat{i}+\lambda\hat{j}+2\hat{k}).(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})=0\) হবে। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow 2\times 4+\lambda\times(-2)+2\times (-2)=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 8-2\lambda-4=0\)
\(\Rightarrow 4-2\lambda=0\)
\(\Rightarrow -2\lambda=-4\)
\(\therefore \lambda=2\)
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(vi)\) যে শর্তে \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরটি
\((1)\) \(x\) অক্ষের ;
\((2)\) \(y\) অক্ষের ;
\((3)\) \(z\) অক্ষের উপর লম্ব তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=0, \ b=0, \ c=0\)
\((1)\) \(x\) অক্ষের ;
\((2)\) \(y\) অক্ষের ;
\((3)\) \(z\) অক্ষের উপর লম্ব তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=0, \ b=0, \ c=0\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\((1)\) \(x\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{i}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(x\) অক্ষের উপর লম্ব হবে যদি
\(\overline{A}.\hat{i}=0\) হয়। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{i}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 1+b\times 0+c\times 0=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow a+0+0=0\)
\(\therefore a=0\)
\((2)\) \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{j}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(y\) অক্ষের উপর লম্ব হবে যদি
\(\overline{A}.\hat{j}=0\) হয়। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{j}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 0+b\times 1+c\times 0=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 0+b+0=0\)
\(\therefore b=0\)
\((3)\) \(z\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{k}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(z\) অক্ষের উপর লম্ব হবে যদি
\(\overline{A}.\hat{k}=0\) হয়। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{k}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 0+b\times 0+c\times 1=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 0+0+c=0\)
\(\therefore c=0\)
\(\overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\((1)\) \(x\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{i}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(x\) অক্ষের উপর লম্ব হবে যদি
\(\overline{A}.\hat{i}=0\) হয়। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{i}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 1+b\times 0+c\times 0=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow a+0+0=0\)
\(\therefore a=0\)
\((2)\) \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{j}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(y\) অক্ষের উপর লম্ব হবে যদি
\(\overline{A}.\hat{j}=0\) হয়। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{j}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 0+b\times 1+c\times 0=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 0+b+0=0\)
\(\therefore b=0\)
\((3)\) \(z\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{k}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি \(z\) অক্ষের উপর লম্ব হবে যদি
\(\overline{A}.\hat{k}=0\) হয়। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{k}=0\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times 0+b\times 0+c\times 1=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 0+0+c=0\)
\(\therefore c=0\)
\(Q.2.(vii)\) দেখাও যে, নিম্নলিখিত ভেক্টরত্রয় পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর।
\(\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}, \ \frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}, \ \frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}, \ \frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}, \ \frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{a}=\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}, \ \overline{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}, \ \overline{c}=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এখন, \(|\overline{a}|=|\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}|\)
\(=\frac{|2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{2^2+(-2)^2+1^2}}{3}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{4+4+1}}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{9}}{3}\)
\(=\frac{3}{3}\)
\(=1\)
\(\therefore |\overline{a}|=1\)
\(|\overline{b}|=|\frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}|\)
\(=\frac{|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{1^2+2^2+2^2}}{3}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{1+4+4}}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{9}}{3}\)
\(=\frac{3}{3}\)
\(=1\)
\(\therefore |\overline{b}|=1\)
এবং \(|\overline{c}|=|\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}|\)
\(=\frac{|2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}|}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}}{3}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{4+1+4}}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{9}}{3}\)
\(=\frac{3}{3}\)
\(=1\)
\(\therefore |\overline{c}|=1\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}.\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k})}{9}\)
\(=\frac{1\times2+2\times -2+2\times 1}{9}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{2-4+2}{9}\)
\(=\frac{4-4}{9}\)
\(=\frac{0}{9}\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=0\)
সুতরাং, \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) পরস্পর লম্ব।
আবার, \(\overline{b}.\overline{c}=\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}.\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{(2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}{9}\)
\(=\frac{2\times2+(-2)\times 1+1\times -2}{9}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4-2-2}{9}\)
\(=\frac{4-4}{9}\)
\(=\frac{0}{9}\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{b}.\overline{c}=0\)
সুতরাং, \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) পরস্পর লম্ব।
আবার, \(\overline{a}.\overline{c}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}.\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}{9}\)
\(=\frac{1\times2+2\times 1+2\times -2}{9}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{2+2-4}{9}\)
\(=\frac{4-4}{9}\)
\(=\frac{0}{9}\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{c}=0\)
সুতরাং, \(\overline{a}\) ও \(\overline{c}\) পরস্পর লম্ব।
\(\therefore\) ভেক্টরত্রয় পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর।
( দেখানো হলো )
\(\overline{a}=\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}, \ \overline{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}, \ \overline{c}=\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এখন, \(|\overline{a}|=|\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}|\)
\(=\frac{|2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{2^2+(-2)^2+1^2}}{3}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{4+4+1}}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{9}}{3}\)
\(=\frac{3}{3}\)
\(=1\)
\(\therefore |\overline{a}|=1\)
\(|\overline{b}|=|\frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}|\)
\(=\frac{|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{1^2+2^2+2^2}}{3}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{1+4+4}}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{9}}{3}\)
\(=\frac{3}{3}\)
\(=1\)
\(\therefore |\overline{b}|=1\)
এবং \(|\overline{c}|=|\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}|\)
\(=\frac{|2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}|}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}}{3}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{\sqrt{4+1+4}}{3}\)
\(=\frac{\sqrt{9}}{3}\)
\(=\frac{3}{3}\)
\(=1\)
\(\therefore |\overline{c}|=1\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}.\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k})}{9}\)
\(=\frac{1\times2+2\times -2+2\times 1}{9}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{2-4+2}{9}\)
\(=\frac{4-4}{9}\)
\(=\frac{0}{9}\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=0\)
সুতরাং, \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) পরস্পর লম্ব।
আবার, \(\overline{b}.\overline{c}=\frac{2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}}{3}.\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{(2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}{9}\)
\(=\frac{2\times2+(-2)\times 1+1\times -2}{9}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4-2-2}{9}\)
\(=\frac{4-4}{9}\)
\(=\frac{0}{9}\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{b}.\overline{c}=0\)
সুতরাং, \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) পরস্পর লম্ব।
আবার, \(\overline{a}.\overline{c}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}}{3}.\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}{9}\)
\(=\frac{1\times2+2\times 1+2\times -2}{9}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{2+2-4}{9}\)
\(=\frac{4-4}{9}\)
\(=\frac{0}{9}\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{c}=0\)
সুতরাং, \(\overline{a}\) ও \(\overline{c}\) পরস্পর লম্ব।
\(\therefore\) ভেক্টরত্রয় পরস্পর লম্ব একক ভেক্টর।
( দেখানো হলো )
প্রদত্ত ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
\(Q.2.(viii). (a)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(\therefore A=3\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+100+121}\)
\(=\sqrt{225}\)
\(\therefore B=15\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
\(=2\times{2}+2\times{10}+1\times{-11}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4+20-11\)
\(=24-11\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=13\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{3\times{15}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 2+2\times 10+1\times -11}{\sqrt{2^2+2^2+1^2}\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4+20-11}{\sqrt{4+4+1}\sqrt{4+100+121}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{24-11}{\sqrt{9}\sqrt{225}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{3\times{15}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(\therefore A=3\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+100+121}\)
\(=\sqrt{225}\)
\(\therefore B=15\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
\(=2\times{2}+2\times{10}+1\times{-11}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4+20-11\)
\(=24-11\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=13\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{3\times{15}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 2+2\times 10+1\times -11}{\sqrt{2^2+2^2+1^2}\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4+20-11}{\sqrt{4+4+1}\sqrt{4+100+121}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{24-11}{\sqrt{9}\sqrt{225}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{3\times{15}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{45}\right)}\)
প্রদত্ত ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
\(Q.2.(viii). (b)\) \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore A=\sqrt{14}\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+9}\)
\(=\sqrt{26}\)
\(\therefore B=\sqrt{26}\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k})\)
\(=2\times{1}+(-3)\times{4}+(-1)\times{3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-12-3\)
\(=2-15\)
\(=-13\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=-13\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-13}{\sqrt{14}\sqrt{26}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}\sqrt{13}}{\sqrt{2}\sqrt{7}\sqrt{2}\sqrt{13}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 1+(-3)\times 4+(-1)\times 3}{\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2}\sqrt{1^2+4^2+3^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-12-3}{\sqrt{4+9+1}\sqrt{1+16+9}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-15}{\sqrt{14}\sqrt{26}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-13}{\sqrt{14}\sqrt{26}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}\sqrt{13}}{\sqrt{2}\sqrt{7}\sqrt{2}\sqrt{13}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore A=\sqrt{14}\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+9}\)
\(=\sqrt{26}\)
\(\therefore B=\sqrt{26}\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k})\)
\(=2\times{1}+(-3)\times{4}+(-1)\times{3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-12-3\)
\(=2-15\)
\(=-13\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=-13\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-13}{\sqrt{14}\sqrt{26}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}\sqrt{13}}{\sqrt{2}\sqrt{7}\sqrt{2}\sqrt{13}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 1+(-3)\times 4+(-1)\times 3}{\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2}\sqrt{1^2+4^2+3^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-12-3}{\sqrt{4+9+1}\sqrt{1+16+9}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-15}{\sqrt{14}\sqrt{26}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-13}{\sqrt{14}\sqrt{26}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}\sqrt{13}}{\sqrt{2}\sqrt{7}\sqrt{2}\sqrt{13}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{13}}{2\sqrt{7}}\right)}\)
প্রদত্ত ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
\(Q.2.(viii). (c)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{\sqrt{3}}{\sqrt{35}}\right)}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore A=3\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore B=\sqrt{35}\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\)
\(=2\times{1}+2\times{-3}+(-1)\times{5}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-6-5\)
\(=2-11\)
\(=-9\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=-9\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-9}{3\sqrt{35}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{3}{\sqrt{35}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{3}{\sqrt{35}}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 1+2\times -3+(-1)\times 5}{\sqrt{2^2+2^2+(-1)^2}\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-6-5}{\sqrt{4+4+1}\sqrt{1+9+25}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-11}{\sqrt{9}\sqrt{35}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-9}{3\sqrt{35}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{3}{\sqrt{35}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{3}{\sqrt{35}}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore A=3\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore B=\sqrt{35}\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\)
\(=2\times{1}+2\times{-3}+(-1)\times{5}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-6-5\)
\(=2-11\)
\(=-9\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=-9\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-9}{3\sqrt{35}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{3}{\sqrt{35}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{3}{\sqrt{35}}\right)}\)
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 1+2\times -3+(-1)\times 5}{\sqrt{2^2+2^2+(-1)^2}\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-6-5}{\sqrt{4+4+1}\sqrt{1+9+25}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-11}{\sqrt{9}\sqrt{35}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-9}{3\sqrt{35}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{3}{\sqrt{35}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{3}{\sqrt{35}}\right)}\)
প্রদত্ত ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
\(Q.2.(viii). (d)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore A=\sqrt{14}\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore B=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\)
\(=1\times{2}+(-2)\times{1}+(-3)\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-2+3\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=3\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{14}\sqrt{6}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{2}\sqrt{7}\sqrt{2}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times 2+(-2)\times 1+(-3)\times -1}{\sqrt{1^2+(-2)^2+(-3)^2}\sqrt{2^2+1^2+(-1)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-2+3}{\sqrt{1+4+9}\sqrt{4+1+1}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{14}\sqrt{6}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{2}\sqrt{7}\sqrt{2}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore A=\sqrt{14}\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore B=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\)
\(=1\times{2}+(-2)\times{1}+(-3)\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-2+3\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=3\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{14}\sqrt{6}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{2}\sqrt{7}\sqrt{2}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{1\times 2+(-2)\times 1+(-3)\times -1}{\sqrt{1^2+(-2)^2+(-3)^2}\sqrt{2^2+1^2+(-1)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-2+3}{\sqrt{1+4+9}\sqrt{4+1+1}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{14}\sqrt{6}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{\sqrt{2}\sqrt{7}\sqrt{2}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{2\sqrt{21}}\right)}\)
প্রদত্ত ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
\(Q.2.(viii). (e)\) \(2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore A=\sqrt{14}\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-1)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+1+1}\)
\(=\sqrt{3}\)
\(\therefore B=\sqrt{3}\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\)
\(=2\times{1}+(-3)\times{-1}+1\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2+3+1\)
\(=6\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=6\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6}{\sqrt{14}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6}{\sqrt{42}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{6}\sqrt{6}}{\sqrt{6}\sqrt{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{6}}{\sqrt{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 1+(-3)\times -1+1\times 1}{\sqrt{2^2+(-3)^2+1^2}\sqrt{1^2+(-1)^2+1^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2+3+1}{\sqrt{4+9+1}\sqrt{1+1+1}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6}{\sqrt{14}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6}{\sqrt{42}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{6}\sqrt{6}}{\sqrt{6}\sqrt{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{6}}{\sqrt{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore A=\sqrt{14}\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-1)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+1+1}\)
\(=\sqrt{3}\)
\(\therefore B=\sqrt{3}\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\)
\(=2\times{1}+(-3)\times{-1}+1\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2+3+1\)
\(=6\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=6\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6}{\sqrt{14}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6}{\sqrt{42}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{6}\sqrt{6}}{\sqrt{6}\sqrt{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{6}}{\sqrt{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 1+(-3)\times -1+1\times 1}{\sqrt{2^2+(-3)^2+1^2}\sqrt{1^2+(-1)^2+1^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2+3+1}{\sqrt{4+9+1}\sqrt{1+1+1}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6}{\sqrt{14}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6}{\sqrt{42}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{6}\sqrt{6}}{\sqrt{6}\sqrt{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{6}}{\sqrt{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\sqrt{\frac{6}{7}}\right)}\)
\(Q.2.(ix)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\) হলে, ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
এখন, \(|\underline{a}|=|\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\underline{a}|=\sqrt{14}\)
আবার, \(|\underline{b}|=|4\hat{i}-3\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
\(=\sqrt{4^2+0^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+0+9}\)
\(=\sqrt{25}\)
\(=5\)
\(\therefore |\underline{b}|=5\)
এখন, \(\underline{a}.\underline{b}=(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(4\hat{i}-3\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
\(=1\times{4}+2\times{0}+(-3)\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4+0+9\)
\(=13\)
\(\therefore (\underline{a}).(\underline{b})=13\)
ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left\{\frac{\underline{a}.\underline{b}}{|\underline{a}| |\underline{b}|}\right\}}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}||\overline{B}|}}\)
\(\Rightarrow \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{\sqrt{14} 5}\right)}\) ➜ \(\because \underline{a}.\underline{b}=13\)
\(|\underline{a}|=\sqrt{14}\)
এবং \(|\underline{b}|=5\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
\(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
এখন, \(|\underline{a}|=|\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\underline{a}|=\sqrt{14}\)
আবার, \(|\underline{b}|=|4\hat{i}-3\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
\(=\sqrt{4^2+0^2+(-3)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+0+9}\)
\(=\sqrt{25}\)
\(=5\)
\(\therefore |\underline{b}|=5\)
এখন, \(\underline{a}.\underline{b}=(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(4\hat{i}-3\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{k}\)
\(=1\times{4}+2\times{0}+(-3)\times{-3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=4+0+9\)
\(=13\)
\(\therefore (\underline{a}).(\underline{b})=13\)
ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left\{\frac{\underline{a}.\underline{b}}{|\underline{a}| |\underline{b}|}\right\}}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}||\overline{B}|}}\)
\(\Rightarrow \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{\sqrt{14} 5}\right)}\) ➜ \(\because \underline{a}.\underline{b}=13\)
\(|\underline{a}|=\sqrt{14}\)
এবং \(|\underline{b}|=5\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{13}{5\sqrt{14}}\right)}\)
নিচের ভেক্টরটি অক্ষত্রয়ের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
\(Q.2.(x) .(a)\) \(2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\underline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+(-1)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{2}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}+\frac{2}{3}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{2}{3}, \ \cos{\beta}=-\frac{1}{3}, \cos{\gamma}=\frac{2}{3}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}\)
\(\underline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+(-1)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{2\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{2}{3}\hat{i}-\frac{1}{3}\hat{j}+\frac{2}{3}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{2}{3}, \ \cos{\beta}=-\frac{1}{3}, \cos{\gamma}=\frac{2}{3}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}\)
নিচের ভেক্টরটি অক্ষত্রয়ের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
\(Q.2.(x) .(b)\) \(\hat{j}+2\hat{k}\) উত্তরঃ \(\frac{\pi}{2}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\underline{a}=\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{0^2+1^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{0+1+4}\)
\(=\sqrt{5}\)
\(\therefore a=\sqrt{5}\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{\hat{j}+2\hat{k}}{\sqrt{5}}\)
\(=\frac{1}{\sqrt{5}}\hat{j}+\frac{2}{\sqrt{5}}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=0, \ \cos{\beta}=\frac{1}{\sqrt{5}}, \cos{\gamma}=\frac{2}{\sqrt{5}}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\Rightarrow \alpha=\cos^{-1}{(0)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
\(\Rightarrow \alpha=\cos^{-1}{\cos{\frac{\pi}{2}}}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
\(\therefore \alpha=\frac{\pi}{2}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
\(\underline{a}=\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{0^2+1^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{0+1+4}\)
\(=\sqrt{5}\)
\(\therefore a=\sqrt{5}\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{\hat{j}+2\hat{k}}{\sqrt{5}}\)
\(=\frac{1}{\sqrt{5}}\hat{j}+\frac{2}{\sqrt{5}}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=0, \ \cos{\beta}=\frac{1}{\sqrt{5}}, \cos{\gamma}=\frac{2}{\sqrt{5}}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\Rightarrow \alpha=\cos^{-1}{(0)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
\(\Rightarrow \alpha=\cos^{-1}{\cos{\frac{\pi}{2}}}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
\(\therefore \alpha=\frac{\pi}{2}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{5}}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{\sqrt{5}}\right)}\)
নিচের ভেক্টরটি অক্ষত্রয়ের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
\(Q.2.(x) .(c)\) \(3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\) উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\underline{a}=3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+(-6)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+36+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore a=7\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}}{7}\)
\(=\frac{3}{7}\hat{i}-\frac{6}{7}\hat{j}+\frac{2}{7}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{3}{7}, \ \cos{\beta}=-\frac{6}{7}, \cos{\gamma}=\frac{2}{7}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\(\underline{a}=3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+(-6)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+36+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore a=7\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}}{7}\)
\(=\frac{3}{7}\hat{i}-\frac{6}{7}\hat{j}+\frac{2}{7}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{3}{7}, \ \cos{\beta}=-\frac{6}{7}, \cos{\gamma}=\frac{2}{7}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{3}{7}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{6}{7}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{7}\right)}\)
\(Q.2.(xi)\) যদি, \(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{b}=6\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) হয় তবে,
\((a) \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((b) \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((a) \ \frac{8}{7}\)
\((b) \ \frac{8}{3}\)
\((a) \overline{b}\) বরাবর \(\overline{a}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
\((b) \overline{a}\) বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((a) \ \frac{8}{7}\)
\((b) \ \frac{8}{3}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{b}=6\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(b=|\overline{b}|=|6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+(-3)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+9+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore b=7\)
\(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}).(6\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=2\times{6}+2\times{-3}+(-1)\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=12-6+2\)
\(=14-6\)
\(=8\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=8\)
\((a)\) \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{8}{7}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=8\)
এবং \(b=|\overline{B}|=7\)
\((b)\) \(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{8}{3}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=8\)
এবং \(a=|\overline{a}|=3\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{b}=6\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(b=|\overline{b}|=|6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+(-3)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+9+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore b=7\)
\(a=|\overline{a}|=|2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}).(6\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=2\times{6}+2\times{-3}+(-1)\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=12-6+2\)
\(=14-6\)
\(=8\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=8\)
\((a)\) \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{8}{7}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=8\)
এবং \(b=|\overline{B}|=7\)
\((b)\) \(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{8}{3}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=8\)
এবং \(a=|\overline{a}|=3\)
\(Q.2.(xii)\) \(\overline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\) ভেক্টরটি স্থানাঙ্ক অক্ষত্রয়ের যগবোধক দিকের সহিত যে কোণসমূহ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \ \cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+8^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+64}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore a=9\)
\(\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overline{a}}{a}\)
\(=\frac{\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}}{9}\)
\(=\frac{1}{9}\hat{i}+\frac{4}{9}\hat{j}+\frac{8}{9}\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{1}{9}, \ \cos{\beta}=\frac{4}{9}, \cos{\gamma}=\frac{8}{9}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
\(\overline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+4^2+8^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+16+64}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore a=9\)
\(\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overline{a}}{a}\)
\(=\frac{\hat{i}+4\hat{j}+8\hat{k}}{9}\)
\(=\frac{1}{9}\hat{i}+\frac{4}{9}\hat{j}+\frac{8}{9}\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{1}{9}, \ \cos{\beta}=\frac{4}{9}, \cos{\gamma}=\frac{8}{9}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{1}{9}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(\frac{4}{9}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(\frac{8}{9}\right)}\)
\(Q.2.(xiii)\) যদি, \(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\) হয় তবে \(\overline{b}\) বরাবর \((\overline{a}+\overline{c})\) ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{17}{9}\overline{b}}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{17}{9}\overline{b}}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(b=|\overline{b}|=|\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(\overline{a}+\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}+3\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{c}=5\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}.(\overline{a}+\overline{c})=(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}).(5\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\)
\(=1\times{5}+(-2)\times{-3}+2\times{3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=5+6+6\)
\(=17\)
\(\therefore \overline{b}.(\overline{a}+\overline{c})=17\)
\(\overline{b}\) বরাবর \((\overline{a}+\overline{c})\) ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(\pm{\frac{\overline{b}.(\overline{a}+\overline{c})}{b^2}}\overline{b}\) ➜ \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক,
\(\pm{\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A^2}}\overline{A}\)
\(=\pm{\frac{17}{3^2}}\overline{b}\) ➜ \(\because \overline{b}.(\overline{a}+\overline{c})=17\)
এবং \(b=|\overline{b}|=3\)
\(=\pm{\frac{17}{9}}\overline{b}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(b=|\overline{b}|=|\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
আবার, \(\overline{a}+\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}+3\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}+\overline{c}=5\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}.(\overline{a}+\overline{c})=(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}).(5\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\)
\(=1\times{5}+(-2)\times{-3}+2\times{3}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=5+6+6\)
\(=17\)
\(\therefore \overline{b}.(\overline{a}+\overline{c})=17\)
\(\overline{b}\) বরাবর \((\overline{a}+\overline{c})\) ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(\pm{\frac{\overline{b}.(\overline{a}+\overline{c})}{b^2}}\overline{b}\) ➜ \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের ভেক্টর লম্ব অভিক্ষেপ বা অংশক,
\(\pm{\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A^2}}\overline{A}\)
\(=\pm{\frac{17}{3^2}}\overline{b}\) ➜ \(\because \overline{b}.(\overline{a}+\overline{c})=17\)
এবং \(b=|\overline{b}|=3\)
\(=\pm{\frac{17}{9}}\overline{b}\)
\(Q.2.(xiv)\) ভেক্টর \(-7\hat{i}+4\hat{k}\) এর উপর ভেক্টর \(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{24}{\sqrt{65}}\)
উত্তরঃ \(\frac{24}{\sqrt{65}}\)
জাতীয়ঃ ২০০১ ।
সমাধানঃ
ধরি,
\(\underline{a}=-7\hat{i}+4\hat{k}\) ও \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|-7\hat{i}+4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-7)^2+0^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{49+0+16}\)
\(=\sqrt{65}\)
\(\therefore a=\sqrt{65}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(-7\hat{i}+4\hat{k}).(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k})\)
\(=-7\times{4}+0\times{-3}+4\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-28-0+4\)
\(=-24\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=-24\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\left|\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\right|\)
\(=\left|\frac{-24}{\sqrt{65}}\right|\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=-24\)
এবং \(a=|\overline{a}|=\sqrt{65}\)
\(=\frac{24}{\sqrt{65}}\)
\(\underline{a}=-7\hat{i}+4\hat{k}\) ও \(\underline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|-7\hat{i}+4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-7)^2+0^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{49+0+16}\)
\(=\sqrt{65}\)
\(\therefore a=\sqrt{65}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(-7\hat{i}+4\hat{k}).(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k})\)
\(=-7\times{4}+0\times{-3}+4\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-28-0+4\)
\(=-24\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=-24\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\left|\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\right|\)
\(=\left|\frac{-24}{\sqrt{65}}\right|\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=-24\)
এবং \(a=|\overline{a}|=\sqrt{65}\)
\(=\frac{24}{\sqrt{65}}\)
\(Q.2.(xv)\) \(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\) ভেক্টরের \(x, \ y\) এবং \(z\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a, \ b, \ c\)
উত্তরঃ \(a, \ b, \ c\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
এখন, \(x, \ y\) এবং \(z\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর একক ভেক্টরগুলি যথাক্রমে \(\hat{i}, \ \hat{j}, \ \hat{k}\)
\(x\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\hat{i}}{|\hat{i}|}\) ➜ \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{i}}{1}\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
এবং \(|\hat{i}|=1\)
\(=a\times 1+b\times 0+c\times 0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=a+0+0\)
\(=a\)
\(y\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\hat{j}}{|\hat{j}|}\) ➜ \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{j}}{1}\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
এবং \(|\hat{j}|=1\)
\(=a\times 0+b\times 1+c\times 0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=0+b+0\)
\(=b\)
এবং \(z\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\hat{j}}{|\hat{k}|}\) ➜ \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{k}}{1}\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
এবং \(|\hat{k}|=1\)
\(=a\times 0+b\times 0+c\times 1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=0+0+c\)
\(=c\)
\(\overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
এখন, \(x, \ y\) এবং \(z\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর একক ভেক্টরগুলি যথাক্রমে \(\hat{i}, \ \hat{j}, \ \hat{k}\)
\(x\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\hat{i}}{|\hat{i}|}\) ➜ \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{i}}{1}\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
এবং \(|\hat{i}|=1\)
\(=a\times 1+b\times 0+c\times 0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=a+0+0\)
\(=a\)
\(y\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\hat{j}}{|\hat{j}|}\) ➜ \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{j}}{1}\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
এবং \(|\hat{j}|=1\)
\(=a\times 0+b\times 1+c\times 0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=0+b+0\)
\(=b\)
এবং \(z\) অক্ষের যোগবোধক দিক বরাবর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\hat{j}}{|\hat{k}|}\) ➜ \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\)
\(=\frac{(a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}).\hat{k}}{1}\) ➜ \(\because \overline{A}=a\hat{i}+b\hat{j}+c\hat{k}\)
এবং \(|\hat{k}|=1\)
\(=a\times 0+b\times 0+c\times 1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=0+0+c\)
\(=c\)
\(Q.2.(xvi)\) যদি \(\overline{b}\) এর দিক বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ এবং \(\overline{a}\) এর দিক বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ সমান হয় তবে দেখাও যে, \(|\overline{a}|=|\overline{b}|\) যেখানে, \(\overline{a}.\overline{b}\ne{0}\)
সমাধানঃ
\(\overline{b}\) এর দিক বরাবর \(\overline{a}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|b|}\)
আবার, \(\overline{a}\) এর দিক বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|a|}\)
শর্তমতে, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|b|}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|a|}\)
\(\Rightarrow \frac{1}{|b|}=\frac{1}{|a|}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}\ne{0}\)
\(\therefore |a|=|b|\)
( দেখানো হলো )
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|b|}\)
আবার, \(\overline{a}\) এর দিক বরাবর \(\overline{b}\) এর লম্ব অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|a|}\)
শর্তমতে, \(\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|b|}=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{|a|}\)
\(\Rightarrow \frac{1}{|b|}=\frac{1}{|a|}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}\ne{0}\)
\(\therefore |a|=|b|\)
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(xvii)\) যদি \(\overline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\) হয়, তবে \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(76\)
উত্তরঃ \(76\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(=(\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}).\{(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k})\times(4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k})\}\)
\(=\left|\begin{array}{c}1&-2& \ \ 3\\2&-3&-1\\ 4& \ \ 5&-3\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\times(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k})\}=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=1\{-3\times -3-(-1)\times 5\}-(-2)\{2\times -3-(-1)\times 4\}+3\{2\times 5-(-3)\times 4\}\)
\(=\{9+5\}+2\{-6+4\}+3\{10+12\}\)
\(=14+2\{-2\}+3\{22\}\)
\(=14-4+66\)
\(=80-4\)
\(=76\)
\(\therefore \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=76\)
\(\overline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{b}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})\)
\(=(\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}).\{(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k})\times(4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k})\}\)
\(=\left|\begin{array}{c}1&-2& \ \ 3\\2&-3&-1\\ 4& \ \ 5&-3\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\times(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k})\}=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|\)
\(=1\{-3\times -3-(-1)\times 5\}-(-2)\{2\times -3-(-1)\times 4\}+3\{2\times 5-(-3)\times 4\}\)
\(=\{9+5\}+2\{-6+4\}+3\{10+12\}\)
\(=14+2\{-2\}+3\{22\}\)
\(=14-4+66\)
\(=80-4\)
\(=76\)
\(\therefore \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=76\)
\(Q.2.(xviii)\) \(A, \ B, \ C\) বিন্দুগুলির অবস্থান ভেক্টরসমূহ \(\overline{a}, \ \overline{b}, \ \overline{c}\) হলে দেখাও যে, \(ABC\) সমতলের লম্ব ভেক্টর \(\overline{b}\times\overline{c}+\overline{c}\times\overline{a}+\overline{a}\times\overline{b}.\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(\overline{a}), \ B(\overline{b})\) এবং \(C(\overline{c})\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=\overline{b}-\overline{a}\) ➜ \(\because P(\overline{p}), \ Q(\overline{q})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=\overline{q}-\overline{p}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=\overline{c}-\overline{a}\) ➜ \(\because P(\overline{p}), \ Q(\overline{q})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=\overline{q}-\overline{p}\)
\(ABC\) সমতলের লম্ব ভেক্টর,
\(=\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{AC}\)
\(=(\overline{b}-\overline{a})\times(\overline{c}-\overline{a})\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=\overline{b}-\overline{a}\)
এবং \(\overrightarrow{AC}=\overline{c}-\overline{a}\)
\(=\overline{b}\times\overline{c}-\overline{b}\times\overline{a}-\overline{a}\times\overline{c}-\overline{a}\times\overline{a}\)
\(=\overline{b}\times\overline{c}+\overline{a}\times\overline{b}+\overline{c}\times\overline{a}-0\) ➜ \(\because \overline{b}\times\overline{a}=-\overline{a}\times\overline{b}\)
\(\overline{a}\times\overline{c}=-\overline{c}\times\overline{a}\)
এবং \(\overline{a}\times\overline{a}=0\)
\(=\overline{b}\times\overline{c}+\overline{c}\times\overline{a}+\overline{a}\times\overline{b}\)
( দেখানো হলো )
\(A(\overline{a}), \ B(\overline{b})\) এবং \(C(\overline{c})\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=\overline{b}-\overline{a}\) ➜ \(\because P(\overline{p}), \ Q(\overline{q})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=\overline{q}-\overline{p}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=\overline{c}-\overline{a}\) ➜ \(\because P(\overline{p}), \ Q(\overline{q})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=\overline{q}-\overline{p}\)
\(ABC\) সমতলের লম্ব ভেক্টর,
\(=\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{AC}\)
\(=(\overline{b}-\overline{a})\times(\overline{c}-\overline{a})\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=\overline{b}-\overline{a}\)
এবং \(\overrightarrow{AC}=\overline{c}-\overline{a}\)
\(=\overline{b}\times\overline{c}-\overline{b}\times\overline{a}-\overline{a}\times\overline{c}-\overline{a}\times\overline{a}\)
\(=\overline{b}\times\overline{c}+\overline{a}\times\overline{b}+\overline{c}\times\overline{a}-0\) ➜ \(\because \overline{b}\times\overline{a}=-\overline{a}\times\overline{b}\)
\(\overline{a}\times\overline{c}=-\overline{c}\times\overline{a}\)
এবং \(\overline{a}\times\overline{a}=0\)
\(=\overline{b}\times\overline{c}+\overline{c}\times\overline{a}+\overline{a}\times\overline{b}\)
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(xix)\) \(\hat{i}-\lambda\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরসমূহ সমতলীয় হলে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{8}{9}\)
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{8}{9}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\hat{i}-\lambda\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরসমূহ সমতলীয়
ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\left|\begin{array}{c}1&-\lambda& \ \ 1\\ 3& \ \ 2&-3\\ 2&-1& \ \ 1\end{array}\right|=0\) হয়। ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
\(\Rightarrow 1\{2\times{1}-(-3)\times{-1}\}-(-\lambda)\{3\times{1}-(-3)\times{2}\}+1\{3\times{-1}-2\times{2}\}=0\)
\(\Rightarrow \{2-3\}+\lambda\{3+6\}+\{-3-4\}=0\)
\(\Rightarrow -1+\lambda\{9\}-7=0\)
\(\Rightarrow 9\lambda-8=0\)
\(\Rightarrow 9\lambda=8\)
\(\therefore \lambda=\frac{8}{9}\)
\(\hat{i}-\lambda\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরসমূহ সমতলীয়
ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\left|\begin{array}{c}1&-\lambda& \ \ 1\\ 3& \ \ 2&-3\\ 2&-1& \ \ 1\end{array}\right|=0\) হয়। ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর তিনটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}\end{array}\right|=0\)
\(\Rightarrow 1\{2\times{1}-(-3)\times{-1}\}-(-\lambda)\{3\times{1}-(-3)\times{2}\}+1\{3\times{-1}-2\times{2}\}=0\)
\(\Rightarrow \{2-3\}+\lambda\{3+6\}+\{-3-4\}=0\)
\(\Rightarrow -1+\lambda\{9\}-7=0\)
\(\Rightarrow 9\lambda-8=0\)
\(\Rightarrow 9\lambda=8\)
\(\therefore \lambda=\frac{8}{9}\)
\(Q.2.(xx)\) দেখাও যে, \(-2\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}, \ 3\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর চারটি সমতলীয়।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(-2\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}, \ 3\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
ভেক্টর চারটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\left|\begin{array}{c}-2& \ \ 4&1&1\\ \ \ 3& \ \ 2&0&1\\ \ \ 3&-2&3&1\\ \ \ 1& \ \ 2&1&1\end{array}\right|=0\) হয়। ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
\(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{d}=d_{1}\hat{i}+d_{2}\hat{j}+d_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর চারটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}&1\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}&1\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}&1\\ d_{1}&d_{2}&d_{3}&1\end{array}\right|=0\)
এখন, \(\left|\begin{array}{c}-2& \ \ 4&1&1\\ \ \ 3& \ \ 2&0&1\\ \ \ 3&-2&3&1\\ \ \ 1& \ \ 2&1&1\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}-2& \ \ 4&1&1\\ \ \ 3+2& \ \ 2-4&0-1&1-1\\ \ \ 3-3&-2-2&3-0&1-1\\ \ \ 1-3& \ \ 2+2&1-3&1-1\end{array}\right|\) ➜ \(r_{2}^{\prime}=r_{2}-r_{1}\)
\(r_{3}^{\prime}=r_{3}-r_{2}\)
এবং \(r_{4}^{\prime}=r_{4}-r_{3}\)
সূত্র প্রয়োগ করে।
\(=\left|\begin{array}{c}-2& \ \ 4& \ \ 1&1\\ \ \ 5&-2&-1&0\\ \ \ 0&-4& \ \ 3&0\\-2& \ \ 4&-2&0\end{array}\right|\)
\(=(-1)\left|\begin{array}{c} \ \ 5&-2&-1\\ \ \ 0&-4& \ \ 3\\-2& \ \ 4&-2\end{array}\right|\)
\(=-[5\{-4\times -2-3\times 4\}-(-2)\{0\times -2-3\times -2\}+(-1)\{0\times 4-(-4)\times -2\}]\)
\(=-[5\{8-12\}+2\{-0+6\}-\{0-8\}]\)
\(=-[5\{-4\}+2\{6\}+8]\)
\(=-[-20+12+8]\)
\(=-[-20+20]\)
\(=-[0]\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর চারটি সমতলীয়।
( দেখানো হলো )
\(-2\hat{i}+4\hat{j}+\hat{k}, \ 3\hat{i}+2\hat{j}, \ 3\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
ভেক্টর চারটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\left|\begin{array}{c}-2& \ \ 4&1&1\\ \ \ 3& \ \ 2&0&1\\ \ \ 3&-2&3&1\\ \ \ 1& \ \ 2&1&1\end{array}\right|=0\) হয়। ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
\(\overline{c}=c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{d}=d_{1}\hat{i}+d_{2}\hat{j}+d_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর চারটির সমতলীয় হওয়ার শর্তঃ
\(\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}&1\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}&1\\ c_{1}&c_{2}&c_{3}&1\\ d_{1}&d_{2}&d_{3}&1\end{array}\right|=0\)
এখন, \(\left|\begin{array}{c}-2& \ \ 4&1&1\\ \ \ 3& \ \ 2&0&1\\ \ \ 3&-2&3&1\\ \ \ 1& \ \ 2&1&1\end{array}\right|\)
\(=\left|\begin{array}{c}-2& \ \ 4&1&1\\ \ \ 3+2& \ \ 2-4&0-1&1-1\\ \ \ 3-3&-2-2&3-0&1-1\\ \ \ 1-3& \ \ 2+2&1-3&1-1\end{array}\right|\) ➜ \(r_{2}^{\prime}=r_{2}-r_{1}\)
\(r_{3}^{\prime}=r_{3}-r_{2}\)
এবং \(r_{4}^{\prime}=r_{4}-r_{3}\)
সূত্র প্রয়োগ করে।
\(=\left|\begin{array}{c}-2& \ \ 4& \ \ 1&1\\ \ \ 5&-2&-1&0\\ \ \ 0&-4& \ \ 3&0\\-2& \ \ 4&-2&0\end{array}\right|\)
\(=(-1)\left|\begin{array}{c} \ \ 5&-2&-1\\ \ \ 0&-4& \ \ 3\\-2& \ \ 4&-2\end{array}\right|\)
\(=-[5\{-4\times -2-3\times 4\}-(-2)\{0\times -2-3\times -2\}+(-1)\{0\times 4-(-4)\times -2\}]\)
\(=-[5\{8-12\}+2\{-0+6\}-\{0-8\}]\)
\(=-[5\{-4\}+2\{6\}+8]\)
\(=-[-20+12+8]\)
\(=-[-20+20]\)
\(=-[0]\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর চারটি সমতলীয়।
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(xxi)\) দেখাও যে, \(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরটি অক্ষত্রয়ের সাথে সমান কোণে আনত।
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+1^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+1+1}\)
\(=\sqrt{3}\)
\(\therefore A=\sqrt{3}\)
\(\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overline{A}}{A}\)
\(=\frac{\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}}{\sqrt{3}}\)
\(=\frac{1}{\sqrt{3}}\hat{i}+\frac{1}{\sqrt{3}}\hat{j}+\frac{1}{\sqrt{3}}\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{1}{\sqrt{3}}, \ \cos{\beta}=\frac{1}{\sqrt{3}}, \cos{\gamma}=\frac{1}{\sqrt{3}}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha = \beta = \gamma = \cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{3}}\right)}\)
\(\therefore \) ভেক্টরটি অক্ষত্রয়ের সাথে সমান কোণে আনত।
\(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+1^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+1+1}\)
\(=\sqrt{3}\)
\(\therefore A=\sqrt{3}\)
\(\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overline{A}}{A}\)
\(=\frac{\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}}{\sqrt{3}}\)
\(=\frac{1}{\sqrt{3}}\hat{i}+\frac{1}{\sqrt{3}}\hat{j}+\frac{1}{\sqrt{3}}\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{A}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{1}{\sqrt{3}}, \ \cos{\beta}=\frac{1}{\sqrt{3}}, \cos{\gamma}=\frac{1}{\sqrt{3}}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha = \beta = \gamma = \cos^{-1}{\left(\frac{1}{\sqrt{3}}\right)}\)
\(\therefore \) ভেক্টরটি অক্ষত্রয়ের সাথে সমান কোণে আনত।
\(Q.2.(xxii)\) \(\overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে,
\((1)\) \(\overline{P}+\overline{Q}\) ;
\((2)\) \(\overline{P}-\overline{Q}\) ;
\((3)\) \(\overline{Q}-\overline{P}\) মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((1) 8\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}, \ (2) -2\hat{i}-6\hat{j}-\hat{k}, \ (3) 2\hat{i}+6\hat{j}+\hat{k}\)
\((1)\) \(\overline{P}+\overline{Q}\) ;
\((2)\) \(\overline{P}-\overline{Q}\) ;
\((3)\) \(\overline{Q}-\overline{P}\) মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \((1) 8\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}, \ (2) -2\hat{i}-6\hat{j}-\hat{k}, \ (3) 2\hat{i}+6\hat{j}+\hat{k}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=8\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}+\overline{Q}=8\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-6\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}-\overline{Q}=-2\hat{i}-6\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+6\hat{j}+\hat{k}\)
\(\therefore \overline{Q}-\overline{P}=2\hat{i}+6\hat{j}+\hat{k}\)
\(\overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\((1)\)
\(\overline{P}+\overline{Q}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}+5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ➜
\(\because \overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\)এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=8\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}+\overline{Q}=8\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\)
\((2)\)
\(\overline{P}-\overline{Q}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}-5\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ➜
\(\because \overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\)এবং \(\overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}-6\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}-\overline{Q}=-2\hat{i}-6\hat{j}-\hat{k}\)
\((3)\)
\(\overline{Q}-\overline{P}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}-3\hat{i}+4\hat{j}+2\hat{k}\) ➜
\(\because \overline{Q}=5\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)এবং \(\overline{P}=3\hat{i}-4\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+6\hat{j}+\hat{k}\)
\(\therefore \overline{Q}-\overline{P}=2\hat{i}+6\hat{j}+\hat{k}\)
\(Q.2.(xxiii)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(|2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(11\)
উত্তরঃ \(11\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}=2(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})-(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})+2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}-2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}+2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore 2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}=6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore |2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}|=|6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+6^2+(-7)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+36+49}\)
\(=\sqrt{121}\)
\(=11\)
\(\therefore |2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}|=11\)
\(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}=2(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})-(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})+2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}-2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}+2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore 2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}=6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore |2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}|=|6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+6^2+(-7)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+36+49}\)
\(=\sqrt{121}\)
\(=11\)
\(\therefore |2\overline{A}-\overline{B}+\overline{C}|=11\)
\(Q.2.(xxiv)\) \(\overline{P}=5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{Q}=\hat{k}\) হলে, \(\overline{P}.\overline{Q}=\) কত?
উত্তরঃ \(3\)
উত্তরঃ \(3\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{P}=5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{Q}=\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}.\overline{Q}=(5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}).\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{P}=5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=\hat{k}\)
\(=(5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}).(0\hat{i}+0\hat{j}+\hat{k})\)
\(=5\times 0+(-1)\times 0+3\times 1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=0+0+3\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{P}.\overline{Q}=3\)
\(\overline{P}=5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{Q}=\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}.\overline{Q}=(5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}).\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{P}=5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=\hat{k}\)
\(=(5\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}).(0\hat{i}+0\hat{j}+\hat{k})\)
\(=5\times 0+(-1)\times 0+3\times 1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=0+0+3\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{P}.\overline{Q}=3\)
\(Q.2.(xxv)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, প্রমাণ কর যে, \(\overline{A}.(\overline{B}+\overline{C})=\overline{A}.\overline{B}+\overline{A}.\overline{C}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(L.S=\overline{A}.(\overline{B}+\overline{C})\)
\(=(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(4\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})\)
\(=3\times 4+1\times 2+(-2)\times -1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=12+2+2\)
\(\therefore L.S=16\)
আবার, \(R.S=\overline{A}.\overline{B}+\overline{A}.\overline{C}\)
\(=(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})+(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=3\times 2+1\times -1+(-2)\times 1+3\times 2+1\times 3+(-2)\times -2\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6-1-2+6+3+4\)
\(=19-3\)
\(\therefore R.S=16\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( প্রমাণিত )
\(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(L.S=\overline{A}.(\overline{B}+\overline{C})\)
\(=(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(4\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})\)
\(=3\times 4+1\times 2+(-2)\times -1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=12+2+2\)
\(\therefore L.S=16\)
আবার, \(R.S=\overline{A}.\overline{B}+\overline{A}.\overline{C}\)
\(=(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})+(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}).(2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=2\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=3\times 2+1\times -1+(-2)\times 1+3\times 2+1\times 3+(-2)\times -2\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6-1-2+6+3+4\)
\(=19-3\)
\(\therefore R.S=16\)
\(\therefore L.S=R.S\)
( প্রমাণিত )
\(Q.2.(xxvi)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \((\overline{B}+2\overline{A}).(\overline{C}-\overline{A})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-14\)
উত্তরঃ \(-14\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{B}+2\overline{A}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+2(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+6\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{B}+2\overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k} ....(1)\)
আবার, \(\overline{C}-\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}-(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}-3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{C}-\overline{A}=-2\hat{i}+2\hat{j} .....(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\((\overline{B}+2\overline{A}).(\overline{C}-\overline{A})=(8\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}).(-2\hat{i}+2\hat{j})\)
\(=8\times{-2}\hat{i}.\hat{i}+8\times{2}\hat{i}.\hat{j}+1\times{-2}\hat{j}.\hat{i}+1\times{2}\hat{j}.\hat{j}+(-3)\times{-2}\hat{k}.\hat{i}+(-3)\times{2}\hat{k}.\hat{j}\)
\(=8\times{-2}1+8\times{2}0+1\times{-2}0+1\times{2}1+(-3)\times{-2}0+(-3)\times{2}0\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=8\times{-2}+1\times{2}\)
\(=-16+2+0\)
\(=-14\)
\(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{B}+2\overline{A}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+2(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}+6\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{B}+2\overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k} ....(1)\)
আবার, \(\overline{C}-\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}-(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}-3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{C}-\overline{A}=-2\hat{i}+2\hat{j} .....(2)\)
\((1)\) ও \((2)\) হতে,
\((\overline{B}+2\overline{A}).(\overline{C}-\overline{A})=(8\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}).(-2\hat{i}+2\hat{j})\)
\(=8\times{-2}\hat{i}.\hat{i}+8\times{2}\hat{i}.\hat{j}+1\times{-2}\hat{j}.\hat{i}+1\times{2}\hat{j}.\hat{j}+(-3)\times{-2}\hat{k}.\hat{i}+(-3)\times{2}\hat{k}.\hat{j}\)
\(=8\times{-2}1+8\times{2}0+1\times{-2}0+1\times{2}1+(-3)\times{-2}0+(-3)\times{2}0\) ➜ \(\because \hat{i}.\hat{i}=\hat{j}.\hat{j}=\hat{k}.\hat{k}=1\)
এবং
\(\hat{i}.\hat{j}=\hat{j}.\hat{k}=\hat{k}.\hat{i}=0\)
\(=8\times{-2}+1\times{2}\)
\(=-16+2+0\)
\(=-14\)
\(Q.2.(xxvii)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি লম্ব কিনা যাচাই কর।
উত্তরঃ লম্ব নয়।
উত্তরঃ লম্ব নয়।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}.\overline{B}=(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=1\times2+(-2)\times1+(-3)\times-1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-2+3\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=3\)
\(\because \overline{A}.\overline{B}\ne{0}\)
\(\therefore \) ভেক্টরদ্বয় লম্ব নয়।
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}.\overline{B}=(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=1\times2+(-2)\times1+(-3)\times-1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-2+3\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=3\)
\(\because \overline{A}.\overline{B}\ne{0}\)
\(\therefore \) ভেক্টরদ্বয় লম্ব নয়।
\(Q.2.(xxviii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি লম্ব কিনা যাচাই কর।
উত্তরঃ লম্ব নয়।
উত্তরঃ লম্ব নয়।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=2\times1+3\times1+1\times1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2+3+1\)
\(=6\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=6\)
\(\because \overline{A}.\overline{B}\ne{0}\)
\(\therefore \) ভেক্টরদ্বয় লম্ব নয়।
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=2\times1+3\times1+1\times1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2+3+1\)
\(=6\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=6\)
\(\because \overline{A}.\overline{B}\ne{0}\)
\(\therefore \) ভেক্টরদ্বয় লম্ব নয়।
\(Q.2.(xxix)\) \(A(-11,8,4), \ B(-1,1,2)\) এবং \(C(-5,-5,3)\) হলে, ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(AB\) ও \(BC\) পরস্পর লম্ব।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(-11,8,4), \ B(-1,1,2)\) এবং \(C(-5,-5,3)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(-1+11)\hat{i}+(1-8)\hat{j}+(2-4)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=10\hat{i}-7\hat{j}-2\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=(-5+1)\hat{i}+(-5-1)\hat{j}+(3-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=-4\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}.\overrightarrow{BC}=(10\hat{i}-7\hat{j}-2\hat{k}).(-4\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=10\hat{i}-7\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{BC}=-4\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
\(=10\times-4+(-7)\times-6+(-2)\times1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-40+42-2\)
\(=-42+42\)
\(=0\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}.\overrightarrow{BC}=0\)
\(\therefore AB\) ও \(BC\) পরস্পর লম্ব।
( দেখানো হলো )
\(A(-11,8,4), \ B(-1,1,2)\) এবং \(C(-5,-5,3)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(-1+11)\hat{i}+(1-8)\hat{j}+(2-4)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=10\hat{i}-7\hat{j}-2\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=(-5+1)\hat{i}+(-5-1)\hat{j}+(3-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=-4\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}.\overrightarrow{BC}=(10\hat{i}-7\hat{j}-2\hat{k}).(-4\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=10\hat{i}-7\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{BC}=-4\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
\(=10\times-4+(-7)\times-6+(-2)\times1\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-40+42-2\)
\(=-42+42\)
\(=0\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}.\overrightarrow{BC}=0\)
\(\therefore AB\) ও \(BC\) পরস্পর লম্ব।
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(xxx)\) \(4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হলে, \(a\) এর মাণ কত?
উত্তরঃ \(\frac{4}{3}\)
উত্তরঃ \(\frac{4}{3}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
ধরি,
\(\overline{a}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\)
শর্তমতে, \(\overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\Rightarrow (4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{a}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\)
\(\Rightarrow 4\times3+2\times-4+(-3)\times a=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 12-8-3a=0\)
\(\Rightarrow 4-3a=0\)
\(\Rightarrow -3a=-4\)
\(\Rightarrow a=\frac{-4}{-3}\)
\(\therefore a=\frac{4}{3}\)
\(4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
ধরি,
\(\overline{a}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\)
শর্তমতে, \(\overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\Rightarrow (4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{a}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=3\hat{i}-4\hat{j}+a\hat{k}\)
\(\Rightarrow 4\times3+2\times-4+(-3)\times a=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 12-8-3a=0\)
\(\Rightarrow 4-3a=0\)
\(\Rightarrow -3a=-4\)
\(\Rightarrow a=\frac{-4}{-3}\)
\(\therefore a=\frac{4}{3}\)
\(Q.2.(xxxi)\) \(m\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(27\)
উত্তরঃ \(27\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
শর্তমতে, \(\overline{A}.\overline{B}=0\)
\(\Rightarrow (2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}).(m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times m+3\times2+(-6)\times 10=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2m+6-60=0\)
\(\Rightarrow 2m-54=0\)
\(\Rightarrow 2m=54\)
\(\therefore m=27\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
শর্তমতে, \(\overline{A}.\overline{B}=0\)
\(\Rightarrow (2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}).(m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=m\hat{i}+2\hat{j}+10\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times m+3\times2+(-6)\times 10=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2m+6-60=0\)
\(\Rightarrow 2m-54=0\)
\(\Rightarrow 2m=54\)
\(\therefore m=27\)
\(Q.2.(xxxii)\) \(r\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(-\frac{8}{3}\)
উত্তরঃ \(-\frac{8}{3}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
শর্তমতে, \(\overline{A}.\overline{B}=0\)
\(\Rightarrow (2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}).(-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times -1+(-3)\times2+r\times -3=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow -2-6-3r=0\)
\(\Rightarrow -8-3r=0\)
\(\Rightarrow -3r=8\)
\(\Rightarrow r=\frac{8}{-3}\)
\(\therefore r=-\frac{8}{3}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
শর্তমতে, \(\overline{A}.\overline{B}=0\)
\(\Rightarrow (2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}).(-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}-3\hat{j}+r\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times -1+(-3)\times2+r\times -3=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow -2-6-3r=0\)
\(\Rightarrow -8-3r=0\)
\(\Rightarrow -3r=8\)
\(\Rightarrow r=\frac{8}{-3}\)
\(\therefore r=-\frac{8}{3}\)
\(Q.2.(xxxiii)\) \(\mu\) এর মাণ কত হলে, \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হবে?
উত্তরঃ \(0\)
উত্তরঃ \(0\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\)
শর্তমতে, \(\overline{A}.\overline{B}=0\)
\(\Rightarrow (\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow 1\times 2+(-2)\times\mu+1\times -2=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2-2\mu-2=0\)
\(\Rightarrow -2\mu=0\)
\(\therefore \mu=0\)
\(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\)
শর্তমতে, \(\overline{A}.\overline{B}=0\)
\(\Rightarrow (\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\mu\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow 1\times 2+(-2)\times\mu+1\times -2=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2-2\mu-2=0\)
\(\Rightarrow -2\mu=0\)
\(\therefore \mu=0\)
\(Q.2.(xxxiv)\) \(\overline{u}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{v}=\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব হয় তবে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
উত্তরঃ \(3\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{u}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{v}=\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
শর্তমতে, \(\overline{u}.\overline{v}=0\)
\(\Rightarrow (4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{u}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{v}=\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\Rightarrow 4\times \lambda+2\times-3+(-3)\times2=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 4\lambda-6-6=0\)
\(\Rightarrow 4\lambda-12=0\)
\(\Rightarrow 4\lambda=12\)
\(\therefore \lambda=3\)
\(\overline{u}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{v}=\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব
শর্তমতে, \(\overline{u}.\overline{v}=0\)
\(\Rightarrow (4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}).(\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{u}=4\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{v}=\lambda\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\Rightarrow 4\times \lambda+2\times-3+(-3)\times2=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 4\lambda-6-6=0\)
\(\Rightarrow 4\lambda-12=0\)
\(\Rightarrow 4\lambda=12\)
\(\therefore \lambda=3\)
\(Q.2.(xxxv)\) \(\underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{2}{\sqrt{6}}\)
উত্তরঃ \(-\frac{2}{\sqrt{6}}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore a=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})\)
\(=1\times{2}+(-2)\times{3}+1\times{2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-6+2\)
\(=4-6\)
\(=-2\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=-2\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{-2}{\sqrt{6}}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=-2\)
এবং \(a=|\overline{a}|=\sqrt{6}\)
\(=-\frac{2}{\sqrt{6}}\)
\(\underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore a=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})\)
\(=1\times{2}+(-2)\times{3}+1\times{2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-6+2\)
\(=4-6\)
\(=-2\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=-2\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{-2}{\sqrt{6}}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=-2\)
এবং \(a=|\overline{a}|=\sqrt{6}\)
\(=-\frac{2}{\sqrt{6}}\)
\(Q.2.(xxxvi)\) \((2,3,1)\) এবং \((3,1,-2)\) এর স্কেলার গুণফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\)
উত্তরঃ \(7\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(A(2,3,1)\) এবং \(B(3,1,-2)\)
\(A(2,3,1)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
\(B(3,1,-2)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}).(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=2\times 3+3\times 1+1\times -2\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6+3-2\)
\(=9-2\)
\(=7\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=7\)
\(A(2,3,1)\) এবং \(B(3,1,-2)\)
\(A(2,3,1)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
\(B(3,1,-2)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}.\overline{B}=(2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}).(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=2\times 3+3\times 1+1\times -2\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6+3-2\)
\(=9-2\)
\(=7\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=7\)
\(Q.2.(xxxvii)\) দেখাও যে, \(\overline{A}=-2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=7\hat{i}-\hat{k}\) ভেক্টরত্রয় সমরেখ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=-2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=7\hat{i}-\hat{k}\)
ধরি, \(\overline{A}=p\overline{B}+q\overline{C} ......(1)\)
\(\Rightarrow -2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}=p(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})+q(7\hat{i}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=-2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=7\hat{i}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow -2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}=p\hat{i}+2p\hat{j}+3p\hat{k})+7q\hat{i}-q\hat{k}\)
\(\Rightarrow -2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}=(p+7q)\hat{i}+2p\hat{j}+(3p-q)\hat{k}\)
\(\Rightarrow -2=p+7q, \ 3=2p, \ 5=3p-q\) ➜ \(\hat{i}, \ \hat{j}\) এবং \(\hat{k}\) এর সহগ সমীকৃত করে।
\(\Rightarrow p+7q=-2, \ 2p=3, \ 3p-q=5\)
\(\Rightarrow 7q=-p-2, \ p=\frac{3}{2}, \ -q=5-3p\)
\(\Rightarrow 7q=-p-2, \ p=\frac{3}{2}, \ q=3p-5\)
\(\Rightarrow 7q=-\frac{3}{2}-2, \ p=\frac{3}{2}, \ q=3\times \frac{3}{2}-5\)
\(\Rightarrow 7q=\frac{-3-4}{2}, \ p=\frac{3}{2}, \ q=\frac{9}{2}-5\)
\(\Rightarrow 7q=-\frac{7}{2}, \ p=\frac{3}{2}, \ q=\frac{9-10}{2}\)
\(\Rightarrow q=-\frac{1}{2}, \ p=\frac{3}{2}, \ q=-\frac{1}{2}\)
\(\therefore q=-\frac{1}{2}, \ p=\frac{3}{2}\)
\(p\) ও \(q\) এর মাণ \((1)\) এ বসিয়ে,
\(\overline{A}=\frac{3}{2}\overline{B}-\frac{1}{2}\overline{C}\)
\(\therefore 2\overline{A}=3\overline{B}-\overline{C}\)
\(\therefore \) ভেক্টরত্রয় সমরেখ।
\(\overline{A}=-2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=7\hat{i}-\hat{k}\)
ধরি, \(\overline{A}=p\overline{B}+q\overline{C} ......(1)\)
\(\Rightarrow -2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}=p(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})+q(7\hat{i}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=-2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=7\hat{i}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow -2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}=p\hat{i}+2p\hat{j}+3p\hat{k})+7q\hat{i}-q\hat{k}\)
\(\Rightarrow -2\hat{i}+3\hat{j}+5\hat{k}=(p+7q)\hat{i}+2p\hat{j}+(3p-q)\hat{k}\)
\(\Rightarrow -2=p+7q, \ 3=2p, \ 5=3p-q\) ➜ \(\hat{i}, \ \hat{j}\) এবং \(\hat{k}\) এর সহগ সমীকৃত করে।
\(\Rightarrow p+7q=-2, \ 2p=3, \ 3p-q=5\)
\(\Rightarrow 7q=-p-2, \ p=\frac{3}{2}, \ -q=5-3p\)
\(\Rightarrow 7q=-p-2, \ p=\frac{3}{2}, \ q=3p-5\)
\(\Rightarrow 7q=-\frac{3}{2}-2, \ p=\frac{3}{2}, \ q=3\times \frac{3}{2}-5\)
\(\Rightarrow 7q=\frac{-3-4}{2}, \ p=\frac{3}{2}, \ q=\frac{9}{2}-5\)
\(\Rightarrow 7q=-\frac{7}{2}, \ p=\frac{3}{2}, \ q=\frac{9-10}{2}\)
\(\Rightarrow q=-\frac{1}{2}, \ p=\frac{3}{2}, \ q=-\frac{1}{2}\)
\(\therefore q=-\frac{1}{2}, \ p=\frac{3}{2}\)
\(p\) ও \(q\) এর মাণ \((1)\) এ বসিয়ে,
\(\overline{A}=\frac{3}{2}\overline{B}-\frac{1}{2}\overline{C}\)
\(\therefore 2\overline{A}=3\overline{B}-\overline{C}\)
\(\therefore \) ভেক্টরত্রয় সমরেখ।
\(Q.2.(xxxviii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}, \ \overline{B}=-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর চারটি কোনো বস্তু কণার উপর ক্রিয়া করে। এদের লব্ধির মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{5}\)
উত্তরঃ \(\sqrt{5}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}, \ \overline{B}=-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
প্রদত্ত ভেক্টরগুলির লব্ধি ভেক্টর \(=\overline{A}+\overline{B}+\overline{C}+\overline{D}\)
\(=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}+\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}+4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\overline{B}=-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overline{D}=4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=2\hat{i}-\hat{j}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}+\overline{C}+\overline{D}=2\hat{i}-\hat{j}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}+\overline{B}+\overline{C}+\overline{D}|=|2\hat{i}-\hat{j}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-1)^2+0^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+0}\)
\(=\sqrt{5}\)
\(\therefore \) ভেক্টরগুলির লব্ধির মাণ \(=\sqrt{5}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}, \ \overline{B}=-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}, \ \overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
প্রদত্ত ভেক্টরগুলির লব্ধি ভেক্টর \(=\overline{A}+\overline{B}+\overline{C}+\overline{D}\)
\(=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}+\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}+4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\overline{B}=-5\hat{i}+\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\overline{C}=\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overline{D}=4\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=2\hat{i}-\hat{j}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}+\overline{C}+\overline{D}=2\hat{i}-\hat{j}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}+\overline{B}+\overline{C}+\overline{D}|=|2\hat{i}-\hat{j}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-1)^2+0^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+0}\)
\(=\sqrt{5}\)
\(\therefore \) ভেক্টরগুলির লব্ধির মাণ \(=\sqrt{5}\)
\(Q.2.(xxxix)\) \(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির অন্তর্গত কোণ নির্ণয় কর। \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক এবং অভিক্ষেপ নির্ণয় কর এবং দেখাও যে এদের সাংখ্যিক মাণ সমান।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{4}{21}\right)}; \ -\frac{4}{9}(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}); \ -\frac{4}{3}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{4}{21}\right)}; \ -\frac{4}{9}(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}); \ -\frac{4}{3}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore A=3\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+3^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+9+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore B=7\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}).(6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})\)
\(=1\times{6}+(-2)\times{3}+(-2)\times{2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6-6-4\)
\(=-4\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=-4\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-4}{3\times{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{4}{21}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{4}{21}\right)}\)
আবার,
\(\overline{A}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{A}}{A}\)
\(=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(A=3\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এখন, \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{B})\hat{a}\)
\(=\{\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}.(6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এবং \(\overline{B}=6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\frac{1\times{6}+(-2)\times{3}+(-2)\times{2}}{3}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{6-6-4}{3}\hat{a}\)
\(=\frac{-4}{3}\hat{a}\)
\(=-\frac{4}{3}\hat{a}\)
\(=-\frac{4}{3}\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=-\frac{4}{9}(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের উপাংশের মাণ,
\(=|-\frac{4}{9}(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})|\)
\(=\frac{4}{9}(|\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}|)\)
\(=\frac{4}{9}(\sqrt{1^2+(-2)^2+(-2)^2})\)
\(=\frac{4}{9}(\sqrt{1+4+4})\)
\(=\frac{4}{9}(\sqrt{9})\)
\(=\frac{4}{9}(3)\)
\(=\frac{4}{3}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ,
\(=\left|\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A}\right|\)
\(=\left|\frac{-4}{3}\right|\) ➜ \(\because \overline{A}.\overline{B}=-4\)
এবং \(A=3\)
\(=\frac{4}{3}\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ উপাংশের সাংখ্যিক মাণ সমান।
\(\overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore A=3\)
আবার, \(B=|\overline{B}|=|6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+3^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+9+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore B=7\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}).(6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})\)
\(=1\times{6}+(-2)\times{3}+(-2)\times{2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6-6-4\)
\(=-4\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=-4\)
ধরি,
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A B}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-4}{3\times{7}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(-\frac{4}{21}\right)}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(-\frac{4}{21}\right)}\)
আবার,
\(\overline{A}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{A}}{A}\)
\(=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(A=3\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এখন, \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{B})\hat{a}\)
\(=\{\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}.(6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এবং \(\overline{B}=6\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\frac{1\times{6}+(-2)\times{3}+(-2)\times{2}}{3}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{6-6-4}{3}\hat{a}\)
\(=\frac{-4}{3}\hat{a}\)
\(=-\frac{4}{3}\hat{a}\)
\(=-\frac{4}{3}\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=-\frac{4}{9}(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের উপাংশের মাণ,
\(=|-\frac{4}{9}(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})|\)
\(=\frac{4}{9}(|\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}|)\)
\(=\frac{4}{9}(\sqrt{1^2+(-2)^2+(-2)^2})\)
\(=\frac{4}{9}(\sqrt{1+4+4})\)
\(=\frac{4}{9}(\sqrt{9})\)
\(=\frac{4}{9}(3)\)
\(=\frac{4}{3}\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ,
\(=\left|\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A}\right|\)
\(=\left|\frac{-4}{3}\right|\) ➜ \(\because \overline{A}.\overline{B}=-4\)
এবং \(A=3\)
\(=\frac{4}{3}\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ উপাংশের সাংখ্যিক মাণ সমান।
\(Q.2.(xL)\) \(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টরটির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{15}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{15}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+100+121}\)
\(=\sqrt{225}\)
\(=15\)
\(\therefore A=15\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}}{A}}\)
\(=\pm{\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এবং \(A=15\)
\(=\pm{\frac{1}{15}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+100+121}\)
\(=\sqrt{225}\)
\(=15\)
\(\therefore A=15\)
\(\overline{A}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}}{A}}\)
\(=\pm{\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এবং \(A=15\)
\(=\pm{\frac{1}{15}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLi)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) হলে, ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{109}}(3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{109}}(3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি, \(\overline{A}+\overline{B}=2\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}+\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}+\overline{B}|=|3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+6^2+8^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+36+64}\)
\(=\sqrt{109}\)
\(\therefore |\overline{A}+\overline{B}|=\sqrt{109}\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k}}{\sqrt{109}}}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=\sqrt{109}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{109}}(3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k})}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি, \(\overline{A}+\overline{B}=2\hat{i}+4\hat{j}+5\hat{k}+\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}+\overline{B}|=|3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+6^2+8^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+36+64}\)
\(=\sqrt{109}\)
\(\therefore |\overline{A}+\overline{B}|=\sqrt{109}\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k}}{\sqrt{109}}}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=\sqrt{109}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{109}}(3\hat{i}+6\hat{j}+8\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLii)\) \(\overline{A}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\) হলে,
\((a)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
\((b)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির দিক বরাবর একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
\((c)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির বিসদৃশ সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})}; \ \frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k}); \ -\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})\)
\((a)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
\((b)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির দিক বরাবর একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
\((c)\) ভেক্টর দুইটির লব্ধির বিসদৃশ সমান্তরাল একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})}; \ \frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k}); \ -\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\)
\((a)\)
ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি, \(\overline{A}+\overline{B}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}-\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}-4\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}+\overline{B}|=|3\hat{i}-4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+0^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+0+16}\)
\(=\sqrt{25}\)
\(=5\)
\(\therefore |\overline{A}+\overline{B}|=5\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}-4\hat{k}}{5}}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}-4\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=5\)
\(=\pm{\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})}\)
\((b)\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}\)
\(=\frac{3\hat{i}-4\hat{k}}{5}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}-4\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=5\)
\(=\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})\)
\((c)\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের বিসদৃশ সমান্তরাল একক ভেক্টর \(=-\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}\)
\(=-\frac{3\hat{i}-4\hat{k}}{5}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}-4\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=5\)
\(=-\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})\)
\(\overline{A}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=-\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\)
\((a)\)
ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি, \(\overline{A}+\overline{B}=4\hat{i}+5\hat{j}-3\hat{k}-\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}-4\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}+\overline{B}|=|3\hat{i}-4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+0^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+0+16}\)
\(=\sqrt{25}\)
\(=5\)
\(\therefore |\overline{A}+\overline{B}|=5\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}-4\hat{k}}{5}}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}-4\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=5\)
\(=\pm{\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})}\)
\((b)\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}\)
\(=\frac{3\hat{i}-4\hat{k}}{5}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}-4\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=5\)
\(=\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})\)
\((c)\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের বিসদৃশ সমান্তরাল একক ভেক্টর \(=-\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}\)
\(=-\frac{3\hat{i}-4\hat{k}}{5}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}-4\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=5\)
\(=-\frac{1}{5}(3\hat{i}-4\hat{k})\)
\(Q.2.(xLiii)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 2& \ \ 1&1\\ 1&-2&1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{1}-1\times{-2}\}\hat{i}-\{2\times{1}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{1+2\}\hat{i}-\{2-1\}\hat{j}+\{-4-1\}\hat{k}\)
\(=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-1)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+1+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{35}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}}{\sqrt{35}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{35}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 2& \ \ 1&1\\ 1&-2&1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{1}-1\times{-2}\}\hat{i}-\{2\times{1}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{1+2\}\hat{i}-\{2-1\}\hat{j}+\{-4-1\}\hat{k}\)
\(=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-1)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+1+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{35}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}}{\sqrt{35}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{35}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLiv)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব \(5\) একক মাণ বিশিষ্ট ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{5}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{5}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 2& \ \ 1&1\\ 1&-2&1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{1}-1\times{-2}\}\hat{i}-\{2\times{1}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{1+2\}\hat{i}-\{2-1\}\hat{j}+\{-4-1\}\hat{k}\)
\(=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-1)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+1+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{35}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব \(5\) একক ভেক্টর \(=\pm{5\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{5\frac{3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}}{\sqrt{35}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{35}\)
\(=\pm{\frac{5}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 2& \ \ 1&1\\ 1&-2&1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{1}-1\times{-2}\}\hat{i}-\{2\times{1}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{1+2\}\hat{i}-\{2-1\}\hat{j}+\{-4-1\}\hat{k}\)
\(=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-1)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+1+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{35}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব \(5\) একক ভেক্টর \(=\pm{5\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{5\frac{3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}}{\sqrt{35}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{35}\)
\(=\pm{\frac{5}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLv)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) হলে, এমন একটি ভেক্টর \(\hat{c}\) নির্ণয় কর যা \(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) এর সাথে সমতলীয় হবে এবং \(\overline{a}\) এর উপর লম্ব হবে।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের সহিত সমতলীয় যে কোনো ভেক্টর,
\(p\overline{a}+q\overline{b}\)
\(\Rightarrow p(\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})+q(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow p\hat{i}+p\hat{j}-p\hat{k})+q\hat{i}-q\hat{j}+q\hat{k}\)
\(\therefore (p+q)\hat{i}+(p-q)\hat{j}+(q-p)\hat{k} .....(1)\)
উক্ত ভেক্টরটি \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব হবে যদি,
\(\overline{a}.\{(p+q)\hat{i}+(p-q)\hat{j}+(q-p)\hat{k}\}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}).\{(p+q)\hat{i}+(p-q)\hat{j}+(q-p)\hat{k}\}=0\)
\(\Rightarrow 1\times{(p+q)}+1\times{(p-q)}+(-1)\times{(q-p)}=0\)
\(\Rightarrow p+q+p-q-q+p=0\)
\(\Rightarrow 3p-q=0\)
\(\Rightarrow 3p=q\)
\(\therefore q=3p\)
\(\therefore \overline{a}\) ভেক্টরটির উপর লম্ব ভেক্টর লম্ব হবে,
\((p+3p)\hat{i}+(p-3p)\hat{j}+(3p-p)\hat{k}\) ➜ \((1)\) নং ভেক্টর রাশিতে
\(q=3p\) বসিয়ে,
\(\Rightarrow 4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}\)
\(\therefore \hat{c}=\pm{\frac{4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}}{|4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}|}}\)
\(=\pm{\frac{4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}}{\sqrt{(4p)^2+(-2p)^2+(2p)^2}}}\)
\(=\pm{\frac{4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}}{\sqrt{16p^2+4p^2+4p^2}}}\)
\(=\pm{\frac{4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}}{\sqrt{24p^2}}}\)
\(=\pm{\frac{2p(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})}{2p\sqrt{6}}}\)
\(=\pm{\frac{2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}}{\sqrt{6}}}\)
\(\therefore \hat{c}=\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})}\)
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{a}\) এবং \(\overline{b}\) ভেক্টরদ্বয়ের সহিত সমতলীয় যে কোনো ভেক্টর,
\(p\overline{a}+q\overline{b}\)
\(\Rightarrow p(\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})+q(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow p\hat{i}+p\hat{j}-p\hat{k})+q\hat{i}-q\hat{j}+q\hat{k}\)
\(\therefore (p+q)\hat{i}+(p-q)\hat{j}+(q-p)\hat{k} .....(1)\)
উক্ত ভেক্টরটি \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব হবে যদি,
\(\overline{a}.\{(p+q)\hat{i}+(p-q)\hat{j}+(q-p)\hat{k}\}=0\) হয়।
\(\Rightarrow (\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}).\{(p+q)\hat{i}+(p-q)\hat{j}+(q-p)\hat{k}\}=0\)
\(\Rightarrow 1\times{(p+q)}+1\times{(p-q)}+(-1)\times{(q-p)}=0\)
\(\Rightarrow p+q+p-q-q+p=0\)
\(\Rightarrow 3p-q=0\)
\(\Rightarrow 3p=q\)
\(\therefore q=3p\)
\(\therefore \overline{a}\) ভেক্টরটির উপর লম্ব ভেক্টর লম্ব হবে,
\((p+3p)\hat{i}+(p-3p)\hat{j}+(3p-p)\hat{k}\) ➜ \((1)\) নং ভেক্টর রাশিতে
\(q=3p\) বসিয়ে,
\(\Rightarrow 4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}\)
\(\therefore \hat{c}=\pm{\frac{4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}}{|4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}|}}\)
\(=\pm{\frac{4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}}{\sqrt{(4p)^2+(-2p)^2+(2p)^2}}}\)
\(=\pm{\frac{4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}}{\sqrt{16p^2+4p^2+4p^2}}}\)
\(=\pm{\frac{4p\hat{i}-2p\hat{j}+2p\hat{k}}{\sqrt{24p^2}}}\)
\(=\pm{\frac{2p(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})}{2p\sqrt{6}}}\)
\(=\pm{\frac{2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}}{\sqrt{6}}}\)
\(\therefore \hat{c}=\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLvi)\) \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1&-1& \ \ 1\\ 1& \ \ 2&-1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{-1}-1\times{2}\}\hat{i}-\{1\times{-1}-1\times{1}\}\hat{j}+\{1\times{2}-(-1)\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{1-2\}\hat{i}-\{-1-1\}\hat{j}+\{2+1\}\hat{k}\)
\(=-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+2^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{14}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}}{\sqrt{14}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{14}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}\)
\(\overline{A}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1&-1& \ \ 1\\ 1& \ \ 2&-1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{-1}-1\times{2}\}\hat{i}-\{1\times{-1}-1\times{1}\}\hat{j}+\{1\times{2}-(-1)\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{1-2\}\hat{i}-\{-1-1\}\hat{j}+\{2+1\}\hat{k}\)
\(=-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+2^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{14}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}}{\sqrt{14}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{14}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{14}}(-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLvii)\) \(P(1,1,1)\) এবং \(Q(3,2,-1)\) শুন্যে অবস্থিত দুইটি বিন্দু। \(\overrightarrow{PQ}\) ভেক্টর নির্ণয় কর এবং এর সমান্তরাল একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
সমাধান \(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}; \ \pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
সমাধান \(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}; \ \pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(P(1,1,1)\) এবং \(Q(3,2,-1)\) শুন্যে অবস্থিত দুইটি বিন্দু।
\(\therefore \overrightarrow{PQ}=(3-1)\hat{i}+(2-1)\hat{j}+(-1-1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PQ}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(|\overrightarrow{PQ}|=|2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{PQ}|=3\)
\(\overrightarrow{PQ}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overrightarrow{PQ}}{|\overrightarrow{PQ}|}}\)
\(=\pm{\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{PQ}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overrightarrow{PQ}|=3\)
\(=\pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(P(1,1,1)\) এবং \(Q(3,2,-1)\) শুন্যে অবস্থিত দুইটি বিন্দু।
\(\therefore \overrightarrow{PQ}=(3-1)\hat{i}+(2-1)\hat{j}+(-1-1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PQ}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(|\overrightarrow{PQ}|=|2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{PQ}|=3\)
\(\overrightarrow{PQ}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overrightarrow{PQ}}{|\overrightarrow{PQ}|}}\)
\(=\pm{\frac{2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}}{3}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{PQ}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overrightarrow{PQ}|=3\)
\(=\pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.2.(xLviii)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=9\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-6\hat{j}+5\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=9\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-6\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=(9\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}).(4\hat{i}-6\hat{j}+5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=9\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k})\)
এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-6\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=9\times{4}+1\times{-6}+(-6)\times{5}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=36-6-30\)
\(=36-36\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(\overline{a}=9\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-6\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=(9\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}).(4\hat{i}-6\hat{j}+5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=9\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k})\)
এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-6\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=9\times{4}+1\times{-6}+(-6)\times{5}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=36-6-30\)
\(=36-36\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(xLix)\) দেখাও যে, \(\overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=(8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}).(4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=8\times{4}+1\times{-2}+(-6)\times{5}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=32-2-30\)
\(=32-32\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(\overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=(8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}).(4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=8\hat{i}+\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=8\times{4}+1\times{-2}+(-6)\times{5}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=32-2-30\)
\(=32-32\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(L)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \(\overline{A}+\overline{B}\) এবং \(\overline{A}-\overline{B}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{P}=\overline{A}+\overline{B}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}+3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=4\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}=4\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
আবার, \(\overline{Q}=\overline{A}-\overline{B}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}-3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{Q}=-2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}.\overline{Q}=(4\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}).(-2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{P}=4\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=-2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(=4\times{-2}+1\times{3}+(-1)\times{-5}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-8+3+5\)
\(=-8+8\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{P}=\overline{A}+\overline{B}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}+3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=4\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}=4\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
আবার, \(\overline{Q}=\overline{A}-\overline{B}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}-3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{Q}=-2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}.\overline{Q}=(4\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}).(-2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{P}=4\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=-2\hat{i}+3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(=4\times{-2}+1\times{3}+(-1)\times{-5}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-8+3+5\)
\(=-8+8\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
\(Q.2.(Li)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব। এ ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{1274}}(-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{1274}}(-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}).(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
\(=3\times{4}+2\times{-3}+(-6)\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=12-6-6\)
\(=12-12\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k})\times{(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 3& \ \ 2&-6\\ 4&-3& \ \ 1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{1}-(-6)\times{-3}\}\hat{i}-\{3\times{1}-(-6)\times{4}\}\hat{j}+\{3\times{-3}-2\times{4}\}\hat{k}\)
\(=\{2-18\}\hat{i}-\{3+24\}\hat{j}+\{-9-8\}\hat{k}\)
\(=-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=|-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-16)^2+(-27)^2+(-17)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{256+729+289}\)
\(=\sqrt{1274}\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{b}}|=\sqrt{1274}\)
\(\overline{a}\times{\overline{b}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}}\)
\(=\pm{\frac{-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}}{\sqrt{1274}}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=\sqrt{1274}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{1274}}(-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k})}\)
\(\overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}).(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k}\)
\(=3\times{4}+2\times{-3}+(-6)\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=12-6-6\)
\(=12-12\)
\(=0\)
\(\therefore \) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব।
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{a}\times{\overline{b}}=(3\hat{i}+2\hat{j}-6\hat{k})\times{(4\hat{i}-3\hat{j}+\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 3& \ \ 2&-6\\ 4&-3& \ \ 1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{1}-(-6)\times{-3}\}\hat{i}-\{3\times{1}-(-6)\times{4}\}\hat{j}+\{3\times{-3}-2\times{4}\}\hat{k}\)
\(=\{2-18\}\hat{i}-\{3+24\}\hat{j}+\{-9-8\}\hat{k}\)
\(=-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=|-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-16)^2+(-27)^2+(-17)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{256+729+289}\)
\(=\sqrt{1274}\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{b}}|=\sqrt{1274}\)
\(\overline{a}\times{\overline{b}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}}\)
\(=\pm{\frac{-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}}{\sqrt{1274}}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=\sqrt{1274}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{1274}}(-16\hat{i}-27\hat{j}-17\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lii)\) \(A\) ও \(B\) বিন্দু দুইটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে \(\overrightarrow{AB}\) এর দৈর্ঘ্য এবং \(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(|\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{19}; \ \frac{1}{\sqrt{19}}(\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\)
উত্তরঃ \(|\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{19}; \ \frac{1}{\sqrt{19}}(\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\)
সমাধানঃ
শর্ত মতে,
\(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}-(2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}-2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এর দৈর্ঘ্য,
\(=|\overrightarrow{AB}|\)
\(=|2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}|\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+(-6)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+36+36}\)
\(=\sqrt{76}\)
\(=\sqrt{4\times{19}}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{19}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AB}|}\)
\(=\frac{2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{2\sqrt{19}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(|\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{19}\)
\(=\frac{1}{2\sqrt{19}}(2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k})\)
\(=\frac{1}{2\sqrt{19}}\{2(\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\}\)
\(=\frac{1}{\sqrt{19}}(\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\)
\(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}-(2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}-2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এর দৈর্ঘ্য,
\(=|\overrightarrow{AB}|\)
\(=|2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}|\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+(-6)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+36+36}\)
\(=\sqrt{76}\)
\(=\sqrt{4\times{19}}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{19}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AB}|}\)
\(=\frac{2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{2\sqrt{19}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(|\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{19}\)
\(=\frac{1}{2\sqrt{19}}(2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k})\)
\(=\frac{1}{2\sqrt{19}}\{2(\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\}\)
\(=\frac{1}{\sqrt{19}}(\hat{i}-3\hat{j}+3\hat{k})\)
\(Q.2.(Liii)\) \(a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=1, \ a=-2\)
উত্তরঃ \(a=1, \ a=-2\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{p}=a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{q}=2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k}\)
শর্তমতে,
\(\overline{p}.\overline{q}=0\)
\(\Rightarrow (a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{p}=a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{q}=2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times{2a}+(-2)\times{-a}+1\times{-4}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2a^2+2a-4=0\)
\(\Rightarrow 2(a^2+a-2)=0\)
\(\Rightarrow a^2+a-2=0\)
\(\Rightarrow a^2+2a-a-2=0\)
\(\Rightarrow a(a+2)-1(a+2)=0\)
\(\Rightarrow (a-1)(a+2)=0\)
\(\Rightarrow a-1=0, \ a+2=0\)
\(\therefore a=1, \ a=-2\)
\(\overline{p}=a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{q}=2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k}\)
শর্তমতে,
\(\overline{p}.\overline{q}=0\)
\(\Rightarrow (a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{p}=a\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{q}=2a\hat{i}-a\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\Rightarrow a\times{2a}+(-2)\times{-a}+1\times{-4}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2a^2+2a-4=0\)
\(\Rightarrow 2(a^2+a-2)=0\)
\(\Rightarrow a^2+a-2=0\)
\(\Rightarrow a^2+2a-a-2=0\)
\(\Rightarrow a(a+2)-1(a+2)=0\)
\(\Rightarrow (a-1)(a+2)=0\)
\(\Rightarrow a-1=0, \ a+2=0\)
\(\therefore a=1, \ a=-2\)
\(Q.2.(Liv)\) \(2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(a\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
উত্তরঃ \(3\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{p}=2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{q}=4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
শর্তমতে,
\(\overline{p}.\overline{q}=0\)
\(\Rightarrow (2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}).(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{p}=2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{q}=4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times{4}+a\times{-2}+1\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 8-2a-2=0\)
\(\Rightarrow 6-2a=0\)
\(\Rightarrow -2a=-6\)
\(\therefore a=3\)
\(\overline{p}=2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{q}=4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
শর্তমতে,
\(\overline{p}.\overline{q}=0\)
\(\Rightarrow (2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}).(4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{p}=2\hat{i}+a\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{q}=4\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times{4}+a\times{-2}+1\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 8-2a-2=0\)
\(\Rightarrow 6-2a=0\)
\(\Rightarrow -2a=-6\)
\(\therefore a=3\)
\(Q.2.(Lv)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে \(y\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{7}{2}\)
উত্তরঃ \(\frac{7}{2}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
শর্তমতে,
\(\overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\Rightarrow (2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}).(4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times{4}+y\times{-2}+1\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 8-2y-1=0\)
\(\Rightarrow 7-2a=0\)
\(\Rightarrow -2a=-7\)
\(\Rightarrow a=\frac{-7}{-2}\)
\(\therefore a=\frac{7}{2}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
শর্তমতে,
\(\overline{a}.\overline{b}=0\)
\(\Rightarrow (2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}).(4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+y\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=4\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times{4}+y\times{-2}+1\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 8-2y-1=0\)
\(\Rightarrow 7-2a=0\)
\(\Rightarrow -2a=-7\)
\(\Rightarrow a=\frac{-7}{-2}\)
\(\therefore a=\frac{7}{2}\)
\(Q.2.(Lvi)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয়।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times{\overline{c}}\)
\(=(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\times{(2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1&-3& \ \ 5\\ 2& \ \ 1&-4 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-3\times{-4}-5\times{1}\}\hat{i}-\{1\times{-4}-5\times{2}\}\hat{j}+\{1\times{1}-(-3)\times{2}\}\hat{k}\)
\(=\{12-5\}\hat{i}-\{-4-10\}\hat{j}+\{1+6\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+14\hat{j}+7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times{\overline{c}}=7\hat{i}+14\hat{j}+7\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=(3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(7\hat{i}+14\hat{j}+7\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}\times{\overline{c}}=7\hat{i}+14\hat{j}+7\hat{k}\)
\(=3\times{7}+(-2)\times{14}+1\times{7}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=21-28+7\)
\(=28-28\)
\(=0\)
\(\because \overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=0\)
\(\therefore \) প্রদত্ত ভেক্টর তিনটি সমতলীয়।
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times{\overline{c}}\)
\(=(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\times{(2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1&-3& \ \ 5\\ 2& \ \ 1&-4 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-3\times{-4}-5\times{1}\}\hat{i}-\{1\times{-4}-5\times{2}\}\hat{j}+\{1\times{1}-(-3)\times{2}\}\hat{k}\)
\(=\{12-5\}\hat{i}-\{-4-10\}\hat{j}+\{1+6\}\hat{k}\)
\(=7\hat{i}+14\hat{j}+7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times{\overline{c}}=7\hat{i}+14\hat{j}+7\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=(3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(7\hat{i}+14\hat{j}+7\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}\times{\overline{c}}=7\hat{i}+14\hat{j}+7\hat{k}\)
\(=3\times{7}+(-2)\times{14}+1\times{7}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=21-28+7\)
\(=28-28\)
\(=0\)
\(\because \overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=0\)
\(\therefore \) প্রদত্ত ভেক্টর তিনটি সমতলীয়।
\(Q.2.(Lvii)\) \(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\lambda \hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হলে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=1\)
উত্তরঃ \(\lambda=1\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{a}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\lambda \hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times{\overline{c}}\)
\(=(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\times{(2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\lambda \hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 2& \ \ 2&-1\\ \lambda&-1&\lambda \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{\lambda}-(-1)\times{-1}\}\hat{i}-\{2\times{\lambda}-(-1)\times{\lambda}\}\hat{j}+\{2\times{-1}-2\times{\lambda}\}\hat{k}\)
\(=\{2\lambda-1\}\hat{i}-\{2\lambda+\lambda\}\hat{j}+\{-2-2\lambda\}\hat{k}\)
\(=(2\lambda-1)\hat{i}-3\lambda\hat{j}-2(\lambda+1)\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times{\overline{c}}=(2\lambda-1)\hat{i}-3\lambda\hat{j}-2(\lambda+1)\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}).\{(2\lambda-1)\hat{i}-3\lambda \hat{j}-2(\lambda+1)\hat{k}\}\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং
\(\overline{b}\times{\overline{c}}=(2\lambda-1)\hat{i}-3\lambda\hat{j}-2(\lambda+1)\hat{k}\)
\(=1\times{(2\lambda-1)}+(-1)\times{-3\lambda}+1\times{-2(\lambda+1)}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=(2\lambda-1)+3\lambda-2(\lambda+1)\)
\(=2\lambda-1+3\lambda-2\lambda-2\)
\(=3\lambda-3\)
\(\therefore \overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=3\lambda-3\)
প্রদত্ত ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=0\) হয়।
\(\therefore 3\lambda-3=0\)
\(\Rightarrow 3\lambda=3\)
\(\therefore \lambda=1\)
\(\overline{a}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\lambda \hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\)
এখন, \(\overline{b}\times{\overline{c}}\)
\(=(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\times{(2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\lambda \hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 2& \ \ 2&-1\\ \lambda&-1&\lambda \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{\lambda}-(-1)\times{-1}\}\hat{i}-\{2\times{\lambda}-(-1)\times{\lambda}\}\hat{j}+\{2\times{-1}-2\times{\lambda}\}\hat{k}\)
\(=\{2\lambda-1\}\hat{i}-\{2\lambda+\lambda\}\hat{j}+\{-2-2\lambda\}\hat{k}\)
\(=(2\lambda-1)\hat{i}-3\lambda\hat{j}-2(\lambda+1)\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}\times{\overline{c}}=(2\lambda-1)\hat{i}-3\lambda\hat{j}-2(\lambda+1)\hat{k}\)
আবার, \(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}).\{(2\lambda-1)\hat{i}-3\lambda \hat{j}-2(\lambda+1)\hat{k}\}\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং
\(\overline{b}\times{\overline{c}}=(2\lambda-1)\hat{i}-3\lambda\hat{j}-2(\lambda+1)\hat{k}\)
\(=1\times{(2\lambda-1)}+(-1)\times{-3\lambda}+1\times{-2(\lambda+1)}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=(2\lambda-1)+3\lambda-2(\lambda+1)\)
\(=2\lambda-1+3\lambda-2\lambda-2\)
\(=3\lambda-3\)
\(\therefore \overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=3\lambda-3\)
প্রদত্ত ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হবে যদি,
\(\overline{a}.(\overline{b}\times{\overline{c}})=0\) হয়।
\(\therefore 3\lambda-3=0\)
\(\Rightarrow 3\lambda=3\)
\(\therefore \lambda=1\)
\(Q.2.(Lviii)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
\(b=|\overline{b}|=|\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore b=\sqrt{35}\)
এবং \(c=|\overline{c}|=|2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+16}\)
\(=\sqrt{21}\)
\(\therefore c=\sqrt{21}\)
এখন, \(a^2+c^2=(\sqrt{14})^2+(\sqrt{21})^2\) ➜ \(\because a=\sqrt{14}\)
এবং \(c=\sqrt{21}\)
\(\Rightarrow a^2+c^2=14+21\)
\(\Rightarrow a^2+c^2=35\)
\(\Rightarrow a^2+c^2=(\sqrt{35})^2\)
\(\therefore a^2+c^2=b^2\) ➜ \(\because b=\sqrt{35}\)
\(\because a^2+c^2=b^2\)
\(\therefore \) ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\sqrt{3^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore a=\sqrt{14}\)
\(b=|\overline{b}|=|\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore b=\sqrt{35}\)
এবং \(c=|\overline{c}|=|2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+1^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+16}\)
\(=\sqrt{21}\)
\(\therefore c=\sqrt{21}\)
এখন, \(a^2+c^2=(\sqrt{14})^2+(\sqrt{21})^2\) ➜ \(\because a=\sqrt{14}\)
এবং \(c=\sqrt{21}\)
\(\Rightarrow a^2+c^2=14+21\)
\(\Rightarrow a^2+c^2=35\)
\(\Rightarrow a^2+c^2=(\sqrt{35})^2\)
\(\therefore a^2+c^2=b^2\) ➜ \(\because b=\sqrt{35}\)
\(\because a^2+c^2=b^2\)
\(\therefore \) ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ গঠন করে।
\(Q.2.(Lix)\) তিনটি বিন্দুর অবস্থান ভেক্টর \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k},\) \(-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\) এবং \(-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\) হলে দেখাও যে, বিন্দু তিনটি একটি সমবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
সমাধানঃ
ধরি,
\(A, \ B, \ C\) বিন্দু তিনটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে, \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k},\) \(-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\) এবং \(-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k},\) \( \overrightarrow{OB}=-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\) এবং \( \overrightarrow{OC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}-\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|-2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+25}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=\sqrt{38}\)
\(\overrightarrow{OB}+\overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}\) ➜ \(\triangle{OBC}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OB}+\overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}-\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}+\hat{i}+\hat{j}-8\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=-3\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{BC}|=|-3\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-3)^2+5^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+25+4}\)
\(\therefore |\overrightarrow{BC}|=\sqrt{38}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}\) ➜ \(\triangle{OAC}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}-\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=-5\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AC}|=|-5\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-5)^2+2^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+4+9}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AC}|=\sqrt{38}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=|\overrightarrow{BC}|=|\overrightarrow{AC}|\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটি একটি সমবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
\(A, \ B, \ C\) বিন্দু তিনটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে, \(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k},\) \(-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\) এবং \(-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k},\) \( \overrightarrow{OB}=-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\) এবং \( \overrightarrow{OC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}-\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|-2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+(-3)^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+25}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=\sqrt{38}\)
\(\overrightarrow{OB}+\overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}\) ➜ \(\triangle{OBC}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OB}+\overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}-\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}+\hat{i}+\hat{j}-8\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=-\hat{i}-\hat{j}+8\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=-3\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{BC}|=|-3\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-3)^2+5^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+25+4}\)
\(\therefore |\overrightarrow{BC}|=\sqrt{38}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}\) ➜ \(\triangle{OAC}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}-\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=-4\hat{i}+4\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=-5\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AC}|=|-5\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-5)^2+2^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+4+9}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AC}|=\sqrt{38}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=|\overrightarrow{BC}|=|\overrightarrow{AC}|\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটি একটি সমবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
\(Q.2.(Lx)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(A(1,-1,-1), \) \(B(3,3,1)\) এবং \(C(-1,4,4)\) বিন্দু তিনটি একটি গোলকের উপর অবস্থিত যার কেন্দ্র \(P(0,1,2).\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(1,-1,-1), \) \(B(3,3,1), \) \(C(-1,4,4)\) এবং \(P(0,1,2).\)
এখন, \(\overrightarrow{AP}=(0-1)\hat{i}+(1+1)\hat{j}+(2+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AP}=-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AP}|=|-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+2^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AP}|=\sqrt{14}\)
\(\overrightarrow{BP}=(0-3)\hat{i}+(1-3)\hat{j}+(2-1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BP}=-3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{BP}|=|-3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-3)^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overrightarrow{BP}|=\sqrt{14}\)
এবং \(\overrightarrow{CP}=(0+1)\hat{i}+(1-4)\hat{j}+(2-4)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CP}=\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{CP}|=|\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+4}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overrightarrow{CP}|=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AP}|=|\overrightarrow{BP}|=|\overrightarrow{CP}|\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটি একটি গোলকের উপর অবস্থিত যার কেন্দ্র \(P(0,1,2).\)
\(A(1,-1,-1), \) \(B(3,3,1), \) \(C(-1,4,4)\) এবং \(P(0,1,2).\)
এখন, \(\overrightarrow{AP}=(0-1)\hat{i}+(1+1)\hat{j}+(2+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AP}=-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AP}|=|-\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+2^2+3^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+9}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AP}|=\sqrt{14}\)
\(\overrightarrow{BP}=(0-3)\hat{i}+(1-3)\hat{j}+(2-1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BP}=-3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{BP}|=|-3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-3)^2+(-2)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overrightarrow{BP}|=\sqrt{14}\)
এবং \(\overrightarrow{CP}=(0+1)\hat{i}+(1-4)\hat{j}+(2-4)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{CP}=\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{CP}|=|\hat{i}-3\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+4}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overrightarrow{CP}|=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AP}|=|\overrightarrow{BP}|=|\overrightarrow{CP}|\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটি একটি গোলকের উপর অবস্থিত যার কেন্দ্র \(P(0,1,2).\)
\(Q.2.(Lxi)\) \(A(0,1,2)\) \(B(-1,3,0)\) এবং \(C(1,-1,1)\) বিন্দু তিনটির অবস্থান ভেক্টর নির্ণয় কর এবং \(|\overrightarrow{AB}|\) ও \(|\overrightarrow{AC}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\hat{j}+2\hat{k}, \ -\hat{i}+3\hat{j}, \ \hat{i}-\hat{j}+\hat{k}; \ 3, \ \sqrt{6}\)
উত্তরঃ \(\hat{j}+2\hat{k}, \ -\hat{i}+3\hat{j}, \ \hat{i}-\hat{j}+\hat{k}; \ 3, \ \sqrt{6}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(0,1,2)\) \(B(-1,3,0)\) এবং \(C(1,-1,1)\)
মূলবিন্দু \(O(0,0,0)\) এর সাপেক্ষে বিন্দুগুলির অবস্থান ভেক্টর হবে যথাক্রমে \(\overrightarrow{OA} , \ \overrightarrow{OB} , \ \overrightarrow{OC}\)
এখন, \(\overrightarrow{OA}=(0-0)\hat{i}+(1-0)\hat{j}+(2-0)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\overrightarrow{OB}=(-1-0)\hat{i}+(3-0)\hat{j}+(0-0)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OB}=-\hat{i}+3\hat{j}\)
এবং \(\overrightarrow{OC}=(1-0)\hat{i}+(-1-0)\hat{j}+(1-0)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OC}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটির অবস্থান ভেক্টর \(\hat{j}+2\hat{k}, \ -\hat{i}+3\hat{j}, \ \hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AB}=(-1-0)\hat{i}+(3-1)\hat{j}+(0-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|-\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+2^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=3\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(1-0)\hat{i}+(-1-1)\hat{j}+(1-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AC}|=|\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AC}|=\sqrt{6}\)
\(A(0,1,2)\) \(B(-1,3,0)\) এবং \(C(1,-1,1)\)
মূলবিন্দু \(O(0,0,0)\) এর সাপেক্ষে বিন্দুগুলির অবস্থান ভেক্টর হবে যথাক্রমে \(\overrightarrow{OA} , \ \overrightarrow{OB} , \ \overrightarrow{OC}\)
এখন, \(\overrightarrow{OA}=(0-0)\hat{i}+(1-0)\hat{j}+(2-0)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\overrightarrow{OB}=(-1-0)\hat{i}+(3-0)\hat{j}+(0-0)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OB}=-\hat{i}+3\hat{j}\)
এবং \(\overrightarrow{OC}=(1-0)\hat{i}+(-1-0)\hat{j}+(1-0)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OC}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(\therefore \) বিন্দু তিনটির অবস্থান ভেক্টর \(\hat{j}+2\hat{k}, \ -\hat{i}+3\hat{j}, \ \hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AB}=(-1-0)\hat{i}+(3-1)\hat{j}+(0-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|-\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+2^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=3\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(1-0)\hat{i}+(-1-1)\hat{j}+(1-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AC}|=|\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AC}|=\sqrt{6}\)
\(Q.2.(Lxii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{\overline{B}}\) হতে তাদের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{13}}{3\sqrt{7}}\right)}\)
উত্তরঃ \(\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{13}}{3\sqrt{7}}\right)}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}|=|2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overline{A}|=3\)
আবার, \(|\overline{B}|=|\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+3^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+4}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{B}|=\sqrt{14}\)
আবার, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ 2&2&1\\ 1&3&2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{2}-1\times{3}\}\hat{i}-\{2\times{2}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{3}-2\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{4-3\}\hat{i}-\{4-1\}\hat{j}+\{6-2\}\hat{k}\)
\(=\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}\times{\overline{B}}|=|\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+16}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{26}\)
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\sin^{-1}{\left(\frac{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}{|\overline{A}| |\overline{B}|}\right)}\)
\(=\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{3\sqrt{14}}\right)}\) ➜ \(\because |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{26}\)
\(|\overline{A}|=3\)
এবং \(|\overline{B}|=\sqrt{14}\)
\(=\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{2\times{13}}}{3\sqrt{2\times{7}}}\right)}\)
\(=\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{2}\sqrt{13}}{3\sqrt{2}\sqrt{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{13}}{3\sqrt{7}}\right)}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}|=|2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+2^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overline{A}|=3\)
আবার, \(|\overline{B}|=|\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+3^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+4}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{B}|=\sqrt{14}\)
আবার, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ 2&2&1\\ 1&3&2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{2}-1\times{3}\}\hat{i}-\{2\times{2}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{3}-2\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{4-3\}\hat{i}-\{4-1\}\hat{j}+\{6-2\}\hat{k}\)
\(=\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}\times{\overline{B}}|=|\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+4^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+16}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{26}\)
ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\sin^{-1}{\left(\frac{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}{|\overline{A}| |\overline{B}|}\right)}\)
\(=\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{3\sqrt{14}}\right)}\) ➜ \(\because |\overline{A}\times{\overline{B}}|=\sqrt{26}\)
\(|\overline{A}|=3\)
এবং \(|\overline{B}|=\sqrt{14}\)
\(=\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{2\times{13}}}{3\sqrt{2\times{7}}}\right)}\)
\(=\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{2}\sqrt{13}}{3\sqrt{2}\sqrt{7}}\right)}\)
\(\therefore \theta=\sin^{-1}{\left(\frac{\sqrt{13}}{3\sqrt{7}}\right)}\)
\(Q.2.(Lxiii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\sqrt{5}\)
উত্তরঃ \(6\sqrt{5}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})\times{(3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1& \ \ 2& \ \ 3\\ 3&-2&-1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{-1}-3\times{-2}\}\hat{i}-\{1\times{-1}-3\times{3}\}\hat{j}+\{1\times{-2}-2\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{-2+6\}\hat{i}-\{-1-9\}\hat{j}+\{-2-6\}\hat{k}\)
\(=4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}\times{\overline{B}}|=|4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}|\)
\(=\sqrt{4^2+(10)^2+(-8)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+100+64}\)
\(=\sqrt{180}\)
\(=\sqrt{36\times{5}}\)
\(=6\sqrt{5}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=6\sqrt{5}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})\times{(3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 1& \ \ 2& \ \ 3\\ 3&-2&-1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{-1}-3\times{-2}\}\hat{i}-\{1\times{-1}-3\times{3}\}\hat{j}+\{1\times{-2}-2\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{-2+6\}\hat{i}-\{-1-9\}\hat{j}+\{-2-6\}\hat{k}\)
\(=4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}\times{\overline{B}}|=|4\hat{i}+10\hat{j}-8\hat{k}|\)
\(=\sqrt{4^2+(10)^2+(-8)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+100+64}\)
\(=\sqrt{180}\)
\(=\sqrt{36\times{5}}\)
\(=6\sqrt{5}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=6\sqrt{5}\)
\(Q.2.(Lxiv)\) \((a\hat{i}+b\hat{j}+\hat{k})\times{(2\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}=\hat{i}-\hat{j}\) হলে, \(a\) ও \(b\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(a=1, \ b=1\)
উত্তরঃ \(a=1, \ b=1\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\((a\hat{i}+b\hat{j}+\hat{k})\times{(2\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}=\hat{i}-\hat{j}\)
\(\Rightarrow \left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a&b&1\\ 2&2&3 \end{array}\right|=\hat{i}-\hat{j}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(\Rightarrow \{b\times{3}-1\times{2}\}\hat{i}-\{a\times{3}-1\times{2}\}\hat{j}+\{a\times{2}-b\times{2}\}\hat{k}=\hat{i}-\hat{j}\)
\(\Rightarrow (3b-2)\hat{i}-(3a-2)\hat{j}+(2a-2b)\hat{k}=\hat{i}-\hat{j}\)
উভয় পার্শ হতে \(\hat{i}, \ \hat{j}, \ \hat{k}\) এর সহগের সমতা নিয়ে।
\(\Rightarrow (3b-2)=1, \ -(3a-2)=-1 , 2a-2b=0\)
\(\Rightarrow 3b-2=1, \ 3a-2=1 , 2(a-b)=0\)
\(\Rightarrow 3b=2+1, \ 3a=2+1 , a-b=0\)
\(\Rightarrow 3b=3, \ 3a=3 , a=b\)
\(\therefore b=1, \ a=1 , a=b\)
\((a\hat{i}+b\hat{j}+\hat{k})\times{(2\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k})}=\hat{i}-\hat{j}\)
\(\Rightarrow \left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a&b&1\\ 2&2&3 \end{array}\right|=\hat{i}-\hat{j}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(\Rightarrow \{b\times{3}-1\times{2}\}\hat{i}-\{a\times{3}-1\times{2}\}\hat{j}+\{a\times{2}-b\times{2}\}\hat{k}=\hat{i}-\hat{j}\)
\(\Rightarrow (3b-2)\hat{i}-(3a-2)\hat{j}+(2a-2b)\hat{k}=\hat{i}-\hat{j}\)
উভয় পার্শ হতে \(\hat{i}, \ \hat{j}, \ \hat{k}\) এর সহগের সমতা নিয়ে।
\(\Rightarrow (3b-2)=1, \ -(3a-2)=-1 , 2a-2b=0\)
\(\Rightarrow 3b-2=1, \ 3a-2=1 , 2(a-b)=0\)
\(\Rightarrow 3b=2+1, \ 3a=2+1 , a-b=0\)
\(\Rightarrow 3b=3, \ 3a=3 , a=b\)
\(\therefore b=1, \ a=1 , a=b\)
\(Q.2.(Lxv)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\times{(\overline{B}\times{\overline{C}})}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(17\hat{i}-19\hat{j}+16\hat{k}\)
উত্তরঃ \(17\hat{i}-19\hat{j}+16\hat{k}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{B}\times{\overline{C}}=(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\times(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 2&-1& \ \ 1\\ 1& \ \ 3&-2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{-2}-1\times{3}\}\hat{i}-\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{3}-(-1)\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{2-3\}\hat{i}-\{-4-1\}\hat{j}+\{6+1\}\hat{k}\)
\(=-\hat{i}+5\hat{j}+7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{B}\times{\overline{C}}=-\hat{i}+5\hat{j}+7\hat{k}\)
আবার, \(\overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\times(-\hat{i}+5\hat{j}+7\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}\times{\overline{C}}=-\hat{i}+5\hat{j}+7\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 3&1&-2\\ -1&5& \ \ 7 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{7}-(-2)\times{5}\}\hat{i}-\{3\times{7}-(-2)\times{-1}\}\hat{j}+\{3\times{5}-1\times{-1}\}\hat{k}\)
\(=\{7+10\}\hat{i}-\{21-2\}\hat{j}+\{15+1\}\hat{k}\)
\(=17\hat{i}-19\hat{j}+16\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times(\overline{B}\times{\overline{C}})=17\hat{i}-19\hat{j}+16\hat{k}\)
\(\overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k},\) \(\overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{B}\times{\overline{C}}=(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\times(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{B}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{C}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ 2&-1& \ \ 1\\ 1& \ \ 3&-2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-1\times{-2}-1\times{3}\}\hat{i}-\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{3}-(-1)\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{2-3\}\hat{i}-\{-4-1\}\hat{j}+\{6+1\}\hat{k}\)
\(=-\hat{i}+5\hat{j}+7\hat{k}\)
\(\therefore \overline{B}\times{\overline{C}}=-\hat{i}+5\hat{j}+7\hat{k}\)
আবার, \(\overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\times(-\hat{i}+5\hat{j}+7\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}\times{\overline{C}}=-\hat{i}+5\hat{j}+7\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}&\hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 3&1&-2\\ -1&5& \ \ 7 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{7}-(-2)\times{5}\}\hat{i}-\{3\times{7}-(-2)\times{-1}\}\hat{j}+\{3\times{5}-1\times{-1}\}\hat{k}\)
\(=\{7+10\}\hat{i}-\{21-2\}\hat{j}+\{15+1\}\hat{k}\)
\(=17\hat{i}-19\hat{j}+16\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times(\overline{B}\times{\overline{C}})=17\hat{i}-19\hat{j}+16\hat{k}\)
\(Q.2.(Lxvi)\) \(\underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\) হলে, \(5\underline{a}\times{\underline{b}}\) এবং \(\frac{\underline{b}}{|\underline{a}|}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(55\hat{i}+45\hat{j}+5\hat{k}, \ \frac{1}{\sqrt{38}}(-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k})\)
উত্তরঃ \(55\hat{i}+45\hat{j}+5\hat{k}, \ \frac{1}{\sqrt{38}}(-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\)
এখন, \(5\underline{a}\times{\underline{b}}=5(2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\times(-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এবং \(\underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\)
\(=5\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 2&-3& \ \ 5\\ -1& \ \ 2&-7 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=5[\{-3\times{-7}-5\times{2}\}\hat{i}-\{2\times{-7}-5\times{-1}\}\hat{j}+\{2\times{2}-(-3)\times{-1}\}\hat{k}]\)
\(=5[\{21-10\}\hat{i}-\{-14+5\}\hat{j}+\{4-3\}\hat{k}]\)
\(=5[11\hat{i}+9\hat{j}+\hat{k}]\)
\(=55\hat{i}+45\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore 5\underline{a}\times{\underline{b}}=55\hat{i}+45\hat{j}+5\hat{k}\)
আবার,\(\frac{\underline{b}}{|\underline{a}|}=\frac{-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}}{|2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|}\) ➜ \(\because \underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\)
এবং \(\underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=\frac{-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}}{\sqrt{2^2+(-3)^2+5^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}}{\sqrt{4+9+25}}\)
\(=\frac{-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}}{\sqrt{38}}\)
\(\therefore \frac{\underline{b}}{|\underline{a}|}=\frac{1}{\sqrt{38}}(-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k})\)
\(\underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\)
এখন, \(5\underline{a}\times{\underline{b}}=5(2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\times(-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এবং \(\underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\)
\(=5\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ \ \ 2&-3& \ \ 5\\ -1& \ \ 2&-7 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=5[\{-3\times{-7}-5\times{2}\}\hat{i}-\{2\times{-7}-5\times{-1}\}\hat{j}+\{2\times{2}-(-3)\times{-1}\}\hat{k}]\)
\(=5[\{21-10\}\hat{i}-\{-14+5\}\hat{j}+\{4-3\}\hat{k}]\)
\(=5[11\hat{i}+9\hat{j}+\hat{k}]\)
\(=55\hat{i}+45\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore 5\underline{a}\times{\underline{b}}=55\hat{i}+45\hat{j}+5\hat{k}\)
আবার,\(\frac{\underline{b}}{|\underline{a}|}=\frac{-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}}{|2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}|}\) ➜ \(\because \underline{b}=-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}\)
এবং \(\underline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=\frac{-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}}{\sqrt{2^2+(-3)^2+5^2}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\frac{-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}}{\sqrt{4+9+25}}\)
\(=\frac{-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k}}{\sqrt{38}}\)
\(\therefore \frac{\underline{b}}{|\underline{a}|}=\frac{1}{\sqrt{38}}(-\hat{i}+2\hat{j}-7\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxvii)\) যে কোনো দুইটি ভেক্টর \(\underline{A}\) এবং \(\underline{B}\) এর জন্য প্রমাণ কর যে, \(\underline{A}.\underline{B}=\underline{B}.\underline{A}\) এবং \(\underline{A}\times{\underline{B}}=-\underline{B}\times{\underline{A}}.\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\underline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\) এবং \(\underline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\underline{A}.\underline{B}=(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
\(=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(=B_{1}A_{1}+B_{2}A_{2}+B_{3}A_{3}\)
\(=\underline{B}.\underline{A}\) ➜ \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) হলে,
\(b_{1}a_{1}+b_{2}a_{2}+b_{3}a_{3}=\overline{b}.\overline{a}\)
\(\therefore \underline{A}.\underline{B}=\underline{B}.\underline{A}\)
আবার, \(\underline{A}\times\underline{B}=(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\A_{1}&A_{2}&A_{3}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\end{array}\right|\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=-\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\\A_{1}&A_{2}&A_{3}\end{array}\right|\) ➜ নির্নায়কের দ্বিতীয় এবং তৃতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(=-(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})\times(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\)
\(=-\underline{B}\times\underline{A}\)
\(\therefore \underline{A}\times\underline{B}=-\underline{B}\times\underline{A}\)
\(\underline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\) এবং \(\underline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এখন, \(\underline{A}.\underline{B}=(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
\(=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(=B_{1}A_{1}+B_{2}A_{2}+B_{3}A_{3}\)
\(=\underline{B}.\underline{A}\) ➜ \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) হলে,
\(b_{1}a_{1}+b_{2}a_{2}+b_{3}a_{3}=\overline{b}.\overline{a}\)
\(\therefore \underline{A}.\underline{B}=\underline{B}.\underline{A}\)
আবার, \(\underline{A}\times\underline{B}=(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\A_{1}&A_{2}&A_{3}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\end{array}\right|\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{a}\times{\overline{b}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=-\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\B_{1}&B_{2}&B_{3}\\A_{1}&A_{2}&A_{3}\end{array}\right|\) ➜ নির্নায়কের দ্বিতীয় এবং তৃতীয় সারির স্থান পরিবর্তন করে।
\(=-(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})\times(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\)
\(=-\underline{B}\times\underline{A}\)
\(\therefore \underline{A}\times\underline{B}=-\underline{B}\times\underline{A}\)
\(Q.2.(Lxviii)\) প্রমাণ কর যে, \(\underline{A}\times{\underline{B}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|,\) যেখানে \(\underline{A}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\underline{B}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}.\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\underline{A}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\underline{B}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}.\)
এখন, \(L.S=\overline{A}\times{\overline{B}}\)
\(=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}\)
এবং
\(\hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}, \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=\hat{i}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})-\hat{j}(a_{1}b_{3}-a_{3}b_{1})+\hat{k}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
\(\underline{A}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\) এবং \(\underline{B}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}.\)
এখন, \(L.S=\overline{A}\times{\overline{B}}\)
\(=(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})}\)
\(=a_{1}b_{1}\hat{i}\times{\hat{i}}+a_{1}b_{2}\hat{i}\times{\hat{j}}+a_{1}b_{3}\hat{i}\times{\hat{k}}+a_{2}b_{1}\hat{j}\times{\hat{i}}+a_{2}b_{2}\hat{j}\times{\hat{j}}+a_{2}b_{3}\hat{j}\times{\hat{k}}+a_{3}b_{1}\hat{k}\times{\hat{i}}+a_{3}b_{2}\hat{k}\times{\hat{j}}+a_{3}b_{3}\hat{k}\times{\hat{k}}\)
\(=a_{1}b_{1}0+a_{1}b_{2}\hat{k}+a_{1}b_{3}(-\hat{j})+a_{2}b_{1}(-\hat{k})+a_{2}b_{2}0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}+a_{3}b_{2}(-\hat{i})+a_{3}b_{3}0\) ➜ \(\because \hat{i}\times{\hat{i}}=\hat{j}\times{\hat{j}}=\hat{k}\times{\hat{k}}=0\)
\(\hat{i}\times{\hat{j}}=\hat{k}, \hat{j}\times{\hat{k}}=\hat{i}, \hat{k}\times{\hat{i}}=\hat{j}\)
এবং
\(\hat{j}\times{\hat{i}}=-\hat{k}, \hat{k}\times{\hat{j}}=-\hat{i}, \hat{i}\times{\hat{k}}=-\hat{j}\)
\(=0+a_{1}b_{2}\hat{k}-a_{1}b_{3}\hat{j}-a_{2}b_{1}\hat{k}+0+a_{2}b_{3}\hat{i}+a_{3}b_{1}\hat{j}-a_{3}b_{2}\hat{i}+0\)
\(=\hat{i}(a_{2}b_{3}-a_{3}b_{2})-\hat{j}(a_{1}b_{3}-a_{3}b_{1})+\hat{k}(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\end{array}\right|\)
\(=R.S\)
\(\therefore L.S=R.S\)
\(Q.2.(Lxix)\) দুইটি ভেক্টর \(\underline{a}\) এবং \(\underline{b}\) এর স্কেলার বা ডট গুণনের সংজ্ঞা দাও। প্রমাণ কর যে, \(\hat{i}.\hat{j}=0,\) \(\hat{i}.\hat{i}=1;\) যেখানে \(\hat{i}\) ও \(\hat{j}\) যথাক্রমে \(x\) ও \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর।
সমাধানঃ
দুইটি ভেক্টর রাশির গুণফল যদি একটি স্কেলার রাশি হয় তাহলে এ ধরনের গুণফলকে স্কেলার গুণন বা ডট গুণন বলা হয়। এ গুণফলের মাণ রাশি দুইটির মাণ ও এদের মধ্যবর্তী ক্ষুদ্রতর কোণের কোসাইন (cosine) এর গুণফলের সমান। \(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) এর স্কেলার গুণজ \(\overline{a}.\overline{b}\) দ্বারা প্রকাশ করা হয়।
\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর রাশির মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, সংজ্ঞানুসারে স্কেলার গুণফল হবে,
\(\overline{a}.\overline{b}=ab\cos{\theta}\)
দেওয়া আছে, \(\hat{i}\) ও \(\hat{j}\) যথাক্রমে \(x\) ও \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর।
\(\therefore |\hat{i}|=1\) ও \(|\hat{j}|=1\)
এবং \(\hat{i}\) ও \(\hat{j}\) এর অন্তর্গত কোণ \(90^{o}\)
ডট গুণনের সংজ্ঞানুসারে, \(\hat{i}.\hat{j}=|\hat{i}||\hat{j}|\cos{90^{o}}\)
\(\Rightarrow \hat{i}.\hat{j}=1.1.0\) ➜ \(\because \cos{90^{o}}=0\)
\(|\hat{i}|=1\)
এবং \(|\hat{j}|=1\)
\(\therefore \hat{i}.\hat{j}=0\)
আবার, \(\hat{i}\) ও \(\hat{i}\) এর অন্তর্গত কোণ \(0^{o}\)
ডট গুণনের সংজ্ঞানুসারে, \(\hat{i}.\hat{i}=|\hat{i}||\hat{i}|\cos{0^{o}}\)
\(\Rightarrow \hat{i}.\hat{j}=1.1.1\) ➜ \(\because \cos{0^{o}}=1\)
\(|\hat{i}|=1\)
এবং \(|\hat{j}|=1\)
\(\therefore \hat{i}.\hat{i}=1\)
\(\overline{a}\) ও \(\overline{b}\) দুইটি ভেক্টর রাশির মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে, সংজ্ঞানুসারে স্কেলার গুণফল হবে,
\(\overline{a}.\overline{b}=ab\cos{\theta}\)
দেওয়া আছে, \(\hat{i}\) ও \(\hat{j}\) যথাক্রমে \(x\) ও \(y\) অক্ষ বরাবর একক ভেক্টর।
\(\therefore |\hat{i}|=1\) ও \(|\hat{j}|=1\)
এবং \(\hat{i}\) ও \(\hat{j}\) এর অন্তর্গত কোণ \(90^{o}\)
ডট গুণনের সংজ্ঞানুসারে, \(\hat{i}.\hat{j}=|\hat{i}||\hat{j}|\cos{90^{o}}\)
\(\Rightarrow \hat{i}.\hat{j}=1.1.0\) ➜ \(\because \cos{90^{o}}=0\)
\(|\hat{i}|=1\)
এবং \(|\hat{j}|=1\)
\(\therefore \hat{i}.\hat{j}=0\)
আবার, \(\hat{i}\) ও \(\hat{i}\) এর অন্তর্গত কোণ \(0^{o}\)
ডট গুণনের সংজ্ঞানুসারে, \(\hat{i}.\hat{i}=|\hat{i}||\hat{i}|\cos{0^{o}}\)
\(\Rightarrow \hat{i}.\hat{j}=1.1.1\) ➜ \(\because \cos{0^{o}}=1\)
\(|\hat{i}|=1\)
এবং \(|\hat{j}|=1\)
\(\therefore \hat{i}.\hat{i}=1\)
\(Q.2.(Lxx)\) মূলবিন্দু \(O\) এর সাপেক্ষে \(P(2,-1,7)\) এবং \(Q(-4,5,0)\) হলে, \(|\overrightarrow{PQ}|\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(11\)
উত্তরঃ \(11\)
সমাধানঃ

মূলবিন্দু \(O\) এর সাপেক্ষে \(P(2,-1,7)\) এবং \(Q(-4,5,0)\)
\(\therefore \overrightarrow{OP}=2\hat{i}-\hat{j}+7\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OQ}=-4\hat{i}+5\hat{j}\)
এখন, \(\overrightarrow{OP}+\overrightarrow{PQ}=\overrightarrow{OQ}\) ➜ \(\triangle{OPQ}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OP}+\overrightarrow{PQ}=\overrightarrow{OQ}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{PQ}=\overrightarrow{OQ}-\overrightarrow{OP}\)
\(=-4\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{i}+\hat{j}-7\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OQ}=-4\hat{i}+5\hat{j}\)
এবং \(\overrightarrow{OP}=2\hat{i}-\hat{j}+7\hat{k}\)
\(=-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{PQ}=-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore |\overrightarrow{PQ}|=|-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-6)^2+6^2+(-7)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+36+49}\)
\(=\sqrt{121}\)
\(=11\)
\(\therefore |\overrightarrow{PQ}|=11\)
\(Q.2.(Lxxi)\) \(\overline{P}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \(\overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) পরস্পর সমান্তরাল।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{P}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}\times\overline{Q}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times(2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{P}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\1&1&1\\2&2&2\end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times2-1\times{2}\}\hat{i}-\{1\times2-1\times2\}\hat{j}+\{1\times{2}-1\times2\}\hat{k}\)
\(=\{2-2\}\hat{i}-\{2-2\}\hat{j}+\{2-2\}\hat{k}\)
\(=0\hat{i}-0\hat{j}+0\hat{k}\)
\(=0-0+0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{P}\times\overline{Q}=0\)
\(\therefore \overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) পরস্পর সমান্তরাল।
\(\overline{P}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}\times\overline{Q}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times(2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{P}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\1&1&1\\2&2&2\end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times2-1\times{2}\}\hat{i}-\{1\times2-1\times2\}\hat{j}+\{1\times{2}-1\times2\}\hat{k}\)
\(=\{2-2\}\hat{i}-\{2-2\}\hat{j}+\{2-2\}\hat{k}\)
\(=0\hat{i}-0\hat{j}+0\hat{k}\)
\(=0-0+0\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{P}\times\overline{Q}=0\)
\(\therefore \overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) পরস্পর সমান্তরাল।
\(Q.2.(Lxxii)\) \(\overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে দেখাও যে, \((\overline{P}-\overline{Q})\) ভেক্টরটি \(\overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) ভেক্টর দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব ভেক্টরের সাথে লম্ব।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}\times\overline{Q}=(3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k})\times(3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\3&-3&4\\3&-2&4\end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-3\times4-4\times{-2}\}\hat{i}-\{3\times4-4\times3\}\hat{j}+\{3\times{-2}-(-3)\times3\}\hat{k}\)
\(=\{-12+8\}\hat{i}-\{12-12\}\hat{j}+\{-6+9\}\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}-0\hat{j}+3\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) ভেক্টর দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব ভেক্টর \(\overline{P}\times\overline{Q}=-4\hat{i}+3\hat{k}\)
আবার, \(\overline{P}-\overline{Q}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}-3\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}-\overline{Q}=-\hat{j}\)
এখন, \((\overline{P}\times\overline{Q}).(\overline{P}-\overline{Q})=(-4\hat{i}+3\hat{k}).(-\hat{j})\) ➜ \(\because \overline{P}\times\overline{Q}=-4\hat{i}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{P}-\overline{Q}=-\hat{j}\)
\(=(-4\hat{i}+0\hat{j}+3\hat{k}).(0\hat{i}-\hat{j}+0\hat{k})\)
\(=-4\times 0+0\times -1+3\times 0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=0+0+0\)
\(=0\)
\(\therefore (\overline{P}\times\overline{Q}).(\overline{P}-\overline{Q})=0\)
\(\therefore (\overline{P}\times\overline{Q})\) এবং \((\overline{P}-\overline{Q})\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব।
( দেখানো হলো )
\(\overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}\times\overline{Q}=(3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k})\times(3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\3&-3&4\\3&-2&4\end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-3\times4-4\times{-2}\}\hat{i}-\{3\times4-4\times3\}\hat{j}+\{3\times{-2}-(-3)\times3\}\hat{k}\)
\(=\{-12+8\}\hat{i}-\{12-12\}\hat{j}+\{-6+9\}\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}-0\hat{j}+3\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}\) এবং \(\overline{Q}\) ভেক্টর দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব ভেক্টর \(\overline{P}\times\overline{Q}=-4\hat{i}+3\hat{k}\)
আবার, \(\overline{P}-\overline{Q}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}-3\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{P}=3\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}-\overline{Q}=-\hat{j}\)
এখন, \((\overline{P}\times\overline{Q}).(\overline{P}-\overline{Q})=(-4\hat{i}+3\hat{k}).(-\hat{j})\) ➜ \(\because \overline{P}\times\overline{Q}=-4\hat{i}+3\hat{k}\)
এবং \(\overline{P}-\overline{Q}=-\hat{j}\)
\(=(-4\hat{i}+0\hat{j}+3\hat{k}).(0\hat{i}-\hat{j}+0\hat{k})\)
\(=-4\times 0+0\times -1+3\times 0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=0+0+0\)
\(=0\)
\(\therefore (\overline{P}\times\overline{Q}).(\overline{P}-\overline{Q})=0\)
\(\therefore (\overline{P}\times\overline{Q})\) এবং \((\overline{P}-\overline{Q})\) ভেক্টরদ্বয় পরস্পর লম্ব।
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(Lxxiii)\) \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{d}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) এবং \(\overline{d}\) যে সমতলে অবস্থিত তার উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{195}}(5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{195}}(5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{d}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{a}\times{\overline{d}}=(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\times{(3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{d}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\2& \ \ 3&-1\\ 3&-1& \ \ 2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{3\times{2}-(-1)\times{-1}\}\hat{i}-\{2\times{2}-(-1)\times{3}\}\hat{j}+\{2\times{-1}-3\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{6-1\}\hat{i}-\{4+3\}\hat{j}+\{-2-9\}\hat{k}\)
\(=5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{d}}=5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{d}}|=|5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{5^2+(-7)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+49+121}\)
\(=\sqrt{195}\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{d}}|=\sqrt{195}\)
\(\overline{a}\times{\overline{d}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}\times{\overline{d}}}{|\overline{a}\times{\overline{d}}|}}\)
\(=\pm{\frac{5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}}{\sqrt{195}}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{d}}=5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}\times{\overline{d}}|=\sqrt{195}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{195}}(5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k})}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{d}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{a}\times{\overline{d}}=(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\times{(3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{d}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\2& \ \ 3&-1\\ 3&-1& \ \ 2 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{3\times{2}-(-1)\times{-1}\}\hat{i}-\{2\times{2}-(-1)\times{3}\}\hat{j}+\{2\times{-1}-3\times{3}\}\hat{k}\)
\(=\{6-1\}\hat{i}-\{4+3\}\hat{j}+\{-2-9\}\hat{k}\)
\(=5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{d}}=5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{d}}|=|5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{5^2+(-7)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+49+121}\)
\(=\sqrt{195}\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{d}}|=\sqrt{195}\)
\(\overline{a}\times{\overline{d}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}\times{\overline{d}}}{|\overline{a}\times{\overline{d}}|}}\)
\(=\pm{\frac{5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}}{\sqrt{195}}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{d}}=5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}\times{\overline{d}}|=\sqrt{195}\)
\(=\pm{\frac{1}{\sqrt{195}}(5\hat{i}-7\hat{j}-11\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lxxiv)\) একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর যা \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের সমতলীয় এবং \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের সাথে সমতলীয় যে কোনো ভেক্টর \(\overline{c}=\mu\overline{a}+\lambda\overline{b}\) যেখানে, \(\mu\) এবং \(\lambda\) স্কেলার রাশি।
\(=\mu(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})+\lambda(\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\mu\hat{i}+\mu\hat{j}+\mu\hat{k}+\lambda\hat{i}-\lambda\hat{j}-\lambda\hat{k}\)
\(\therefore \overline{c}=(\mu+\lambda)\hat{i}+(\mu-\lambda)\hat{j}+(\mu-\lambda)\hat{k} .......(1)\)
\(\overline{c}\) ভেক্টর \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
\(\therefore \overline{c}.\overline{a}=0\)
\(\Rightarrow \{(\mu+\lambda)\hat{i}+(\mu-\lambda)\hat{j}+(\mu-\lambda)\hat{k}\}.(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{c}=(\mu+\lambda)\hat{i}+(\mu-\lambda)\hat{j}+(\mu-\lambda)\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow (\mu+\lambda)\times 1+(\mu-\lambda)\times 1+(\mu-\lambda)\times 1=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow \mu+\lambda+\mu-\lambda+\mu-\lambda=0\)
\(\Rightarrow 3\mu-\lambda=0\)
\(\Rightarrow 3\mu=\lambda\)
\(\therefore \lambda=3\mu\)
\((1)\) হতে,
\(\overline{c}=(\mu+3\mu)\hat{i}+(\mu-3\mu)\hat{j}+(\mu-3\mu)\hat{k}\)
\(\therefore \overline{c}=4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}\)
\(\overline{c}\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{c}=\pm{\frac{\overline{c}}{|\overline{c}|}}\)
\(=\pm{\frac{4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}}{|4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}|}}\) ➜ \(\because \overline{c}=4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}\)
\(=\pm{\frac{4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}}{\sqrt{(4\mu)^2+(-2\mu)^2+(-2\mu)^2}}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\pm{\frac{4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}}{\sqrt{16\mu^2+4\mu^2+4\mu^2}}}\)
\(=\pm{\frac{2\mu(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}{\sqrt{24\mu^2}}}\)
\(=\pm{\frac{2\mu(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}{2\mu\sqrt{6}}}\)
\(=\pm{\frac{(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}{\sqrt{6}}}\)
\(\therefore \hat{c}=\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}\)
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের সাথে সমতলীয় যে কোনো ভেক্টর \(\overline{c}=\mu\overline{a}+\lambda\overline{b}\) যেখানে, \(\mu\) এবং \(\lambda\) স্কেলার রাশি।
\(=\mu(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})+\lambda(\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\mu\hat{i}+\mu\hat{j}+\mu\hat{k}+\lambda\hat{i}-\lambda\hat{j}-\lambda\hat{k}\)
\(\therefore \overline{c}=(\mu+\lambda)\hat{i}+(\mu-\lambda)\hat{j}+(\mu-\lambda)\hat{k} .......(1)\)
\(\overline{c}\) ভেক্টর \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর লম্ব।
\(\therefore \overline{c}.\overline{a}=0\)
\(\Rightarrow \{(\mu+\lambda)\hat{i}+(\mu-\lambda)\hat{j}+(\mu-\lambda)\hat{k}\}.(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{c}=(\mu+\lambda)\hat{i}+(\mu-\lambda)\hat{j}+(\mu-\lambda)\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow (\mu+\lambda)\times 1+(\mu-\lambda)\times 1+(\mu-\lambda)\times 1=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow \mu+\lambda+\mu-\lambda+\mu-\lambda=0\)
\(\Rightarrow 3\mu-\lambda=0\)
\(\Rightarrow 3\mu=\lambda\)
\(\therefore \lambda=3\mu\)
\((1)\) হতে,
\(\overline{c}=(\mu+3\mu)\hat{i}+(\mu-3\mu)\hat{j}+(\mu-3\mu)\hat{k}\)
\(\therefore \overline{c}=4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}\)
\(\overline{c}\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{c}=\pm{\frac{\overline{c}}{|\overline{c}|}}\)
\(=\pm{\frac{4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}}{|4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}|}}\) ➜ \(\because \overline{c}=4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}\)
\(=\pm{\frac{4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}}{\sqrt{(4\mu)^2+(-2\mu)^2+(-2\mu)^2}}}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\pm{\frac{4\mu\hat{i}-2\mu\hat{j}-2\mu\hat{k}}{\sqrt{16\mu^2+4\mu^2+4\mu^2}}}\)
\(=\pm{\frac{2\mu(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}{\sqrt{24\mu^2}}}\)
\(=\pm{\frac{2\mu(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}{2\mu\sqrt{6}}}\)
\(=\pm{\frac{(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}{\sqrt{6}}}\)
\(\therefore \hat{c}=\pm{\frac{1}{\sqrt{6}}(2\hat{i}-\hat{j}-\hat{k})}\)
\(Q.2.(Lxxv)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}+\overline{B}\) এবং \(\overline{A}\times\overline{B}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(90^{o}\)
উত্তরঃ \(90^{o}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}+\overline{B}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}+\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\)
আবার, \(\overline{A}\times\overline{B}=(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\times(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\2& \ \ 3&-1\\ 1&2& \ \ -1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{3\times{-1}-(-1)\times{2}\}\hat{i}-\{2\times{-1}-(-1)\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{2}-3\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{-3+2\}\hat{i}-\{-2+1\}\hat{j}+\{4-3\}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times\overline{B}=-\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{A}+\overline{B}\) এবং \(\overline{A}\times\overline{B}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{3\times -1+5\times 1+(-2)\times 1}{\sqrt{3^2+5^2+(-2)^2}\sqrt{(-1)^2+1^2+1^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-3+5-2}{\sqrt{9+25+4}\sqrt{1+1+1}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-5+5}{\sqrt{38}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{0}{\sqrt{38}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(0\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\cos{90^{o}}\right)}\)
\(=90^{o}\)
\(\therefore \theta=90^{o}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}+\overline{B}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}+\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{k}\)
আবার, \(\overline{A}\times\overline{B}=(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\times(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\2& \ \ 3&-1\\ 1&2& \ \ -1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{3\times{-1}-(-1)\times{2}\}\hat{i}-\{2\times{-1}-(-1)\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{2}-3\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{-3+2\}\hat{i}-\{-2+1\}\hat{j}+\{4-3\}\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times\overline{B}=-\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
ধরি,
\(\overline{A}+\overline{B}\) এবং \(\overline{A}\times\overline{B}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{3\times -1+5\times 1+(-2)\times 1}{\sqrt{3^2+5^2+(-2)^2}\sqrt{(-1)^2+1^2+1^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-3+5-2}{\sqrt{9+25+4}\sqrt{1+1+1}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-5+5}{\sqrt{38}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{0}{\sqrt{38}\sqrt{3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(0\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\cos{90^{o}}\right)}\)
\(=90^{o}\)
\(\therefore \theta=90^{o}\)
\(Q.2.(Lxxvi)\) \(\overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{RT}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \(\angle{RST}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(26.29^{o}\)
উত্তরঃ \(26.29^{o}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{RT}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{SR}=-\overrightarrow{RS}\)
\(=-(-2\hat{i}-5\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{SR}=2\hat{i}+5\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{ST}=\overrightarrow{RT}-\overrightarrow{RS}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AC}=\overrightarrow{BC}-\overrightarrow{BA}\)
\(=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}+2\hat{i}+5\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{RT}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{ST}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{SR}\) এবং \(\overrightarrow{ST}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\angle{RST}\)
\(\therefore \angle{RST}=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times3+0\times -2+5\times 4}{\sqrt{2^2+0^2+5^2}\sqrt{3^2+(-2)^2+4^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6+0+20}{\sqrt{4+0+25}\sqrt{9+4+16}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{\sqrt{29}\sqrt{29}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{29}\right)}\)
\(=26.29^{o}\)
\(\therefore \angle{RST}=26.29^{o}\)
\(\overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{RT}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{SR}=-\overrightarrow{RS}\)
\(=-(-2\hat{i}-5\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{SR}=2\hat{i}+5\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{ST}=\overrightarrow{RT}-\overrightarrow{RS}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AC}=\overrightarrow{BC}-\overrightarrow{BA}\)
\(=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}+2\hat{i}+5\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{RT}=\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{RS}=-2\hat{i}-5\hat{k}\)
\(=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{ST}=3\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{SR}\) এবং \(\overrightarrow{ST}\) ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\angle{RST}\)
\(\therefore \angle{RST}=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times3+0\times -2+5\times 4}{\sqrt{2^2+0^2+5^2}\sqrt{3^2+(-2)^2+4^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের অন্তর্ভুক্ত কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left(\frac{A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}}{\sqrt{A_{1}^2+A_{2}^2+A_{3}^2}\sqrt{B_{1}^2+B_{2}^2+B_{3}^2}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{6+0+20}{\sqrt{4+0+25}\sqrt{9+4+16}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{\sqrt{29}\sqrt{29}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{29}\right)}\)
\(=26.29^{o}\)
\(\therefore \angle{RST}=26.29^{o}\)
\(Q.2.(Lxxvii)\) \(\overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}, \ \overline{c}=\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) এর মধ্যবর্তী কোণ \(45^{o}\) হলে, \(p\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{4\pm{\sqrt{85}}}{3}\)
উত্তরঃ \(\frac{4\pm{\sqrt{85}}}{3}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}, \ \overline{c}=\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) এর মধ্যবর্তী কোণ \(45^{o}\)
শর্তমতে, \(\overline{b}.\overline{c}=|\overline{b}||\overline{c}|\cos{45^{o}}\)
\(\Rightarrow (\hat{i}-2\hat{j}).(\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k})=|\hat{i}-2\hat{j}||\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}|\cos{45^{o}}\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\Rightarrow 1\times 1+(-2)\times p+0\times 2=\sqrt{1^2+(-2)^2+0^2}\sqrt{1^2+p^2+2^2}\cos{45^{o}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
আবার, \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\Rightarrow 1-2p+0=\sqrt{1+4+0}\sqrt{1+p^2+4}\cos{45^{o}}\)
\(\Rightarrow 1-2p=\sqrt{5}\sqrt{5+p^2}\times{\frac{1}{\sqrt{2}}}\) ➜ \(\because \cos{45^{o}}=\frac{1}{\sqrt{2}}\)
\(\Rightarrow 1-2p=\frac{\sqrt{5}\sqrt{5+p^2}}{\sqrt{2}}\)
\(\Rightarrow (1-2p)^2=\frac{5(5+p^2)}{2}\)
\(\Rightarrow 2(1-2p)^2=5(5+p^2)\)
\(\Rightarrow 2(1-4p+4p^2)=25+5p^2\)
\(\Rightarrow 2-8p+8p^2-25-5p^2=0\)
\(\Rightarrow 3p^2-8p-23=0\)
\(\Rightarrow p=\frac{-(-8)\pm{\sqrt{(-8)^2-4\times{3}\times{-23}}}}{2\times{3}}\) ➜ \(\because ax^2+bx+c=0\) হলে,
\(x=\frac{-b\pm\sqrt{b^2-4ac}}{2a}\)
\(\Rightarrow p=\frac{8\pm{\sqrt{64+276}}}{6}\)
\(\Rightarrow p=\frac{8\pm{\sqrt{340}}}{6}\)
\(\Rightarrow p=\frac{8\pm{\sqrt{4\times{85}}}}{6}\)
\(\Rightarrow p=\frac{8\pm{2\sqrt{85}}}{6}\)
\(\Rightarrow p=\frac{2(4\pm{\sqrt{85}})}{6}\)
\(\therefore p=\frac{4\pm{\sqrt{85}}}{3}\)
\(\overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}, \ \overline{c}=\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}\) ও \(\overline{c}\) এর মধ্যবর্তী কোণ \(45^{o}\)
শর্তমতে, \(\overline{b}.\overline{c}=|\overline{b}||\overline{c}|\cos{45^{o}}\)
\(\Rightarrow (\hat{i}-2\hat{j}).(\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k})=|\hat{i}-2\hat{j}||\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}|\cos{45^{o}}\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}-2\hat{j}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}+p\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\Rightarrow 1\times 1+(-2)\times p+0\times 2=\sqrt{1^2+(-2)^2+0^2}\sqrt{1^2+p^2+2^2}\cos{45^{o}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
আবার, \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\Rightarrow 1-2p+0=\sqrt{1+4+0}\sqrt{1+p^2+4}\cos{45^{o}}\)
\(\Rightarrow 1-2p=\sqrt{5}\sqrt{5+p^2}\times{\frac{1}{\sqrt{2}}}\) ➜ \(\because \cos{45^{o}}=\frac{1}{\sqrt{2}}\)
\(\Rightarrow 1-2p=\frac{\sqrt{5}\sqrt{5+p^2}}{\sqrt{2}}\)
\(\Rightarrow (1-2p)^2=\frac{5(5+p^2)}{2}\)
\(\Rightarrow 2(1-2p)^2=5(5+p^2)\)
\(\Rightarrow 2(1-4p+4p^2)=25+5p^2\)
\(\Rightarrow 2-8p+8p^2-25-5p^2=0\)
\(\Rightarrow 3p^2-8p-23=0\)
\(\Rightarrow p=\frac{-(-8)\pm{\sqrt{(-8)^2-4\times{3}\times{-23}}}}{2\times{3}}\) ➜ \(\because ax^2+bx+c=0\) হলে,
\(x=\frac{-b\pm\sqrt{b^2-4ac}}{2a}\)
\(\Rightarrow p=\frac{8\pm{\sqrt{64+276}}}{6}\)
\(\Rightarrow p=\frac{8\pm{\sqrt{340}}}{6}\)
\(\Rightarrow p=\frac{8\pm{\sqrt{4\times{85}}}}{6}\)
\(\Rightarrow p=\frac{8\pm{2\sqrt{85}}}{6}\)
\(\Rightarrow p=\frac{2(4\pm{\sqrt{85}})}{6}\)
\(\therefore p=\frac{4\pm{\sqrt{85}}}{3}\)
\(Q.2.(Lxxviii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{C}=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=-\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) হলে, \(\overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overrightarrow{BC}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(0\)
উত্তরঃ \(0\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{C}=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=-\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=\overline{B}-\overline{A}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overrightarrow{PQ}=\overline{Q}-\overline{P}\)
\(=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}-\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\hat{i}+2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|2\hat{i}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+0^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+0+4}\)
\(=\sqrt{8}\)
\(=2\sqrt{2}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{2}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=\overline{C}-\overline{B}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overrightarrow{PQ}=\overline{Q}-\overline{P}\)
\(=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}-3\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{C}=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=2\hat{i}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=2\hat{i}-2\hat{k}\)
\(\overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overrightarrow{BC}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overrightarrow{AB}.\overrightarrow{BC}}{|\overrightarrow{AB}|}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overline{P}\) এর উপর \(\overline{Q}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{P}.\overline{Q}}{|\overline{P}|}\)
\(=\frac{(2\hat{i}+2\hat{k}).(2\hat{i}-2\hat{k})}{2\sqrt{2}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=2\hat{i}+2\hat{k}\)
\(\overrightarrow{BC}=2\hat{i}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{2}\)
\(=\frac{2\times 2+0\times 0+2\times -2}{2\sqrt{2}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+0-4}{2\sqrt{2}}\)
\(=\frac{0}{2\sqrt{2}}\)
\(=0\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overrightarrow{BC}\) এর অভিক্ষেপ \(=0\)
\(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \ \overline{C}=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{D}=-\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=\overline{B}-\overline{A}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overrightarrow{PQ}=\overline{Q}-\overline{P}\)
\(=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}-\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{A}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\hat{i}+2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|2\hat{i}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+0^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+0+4}\)
\(=\sqrt{8}\)
\(=2\sqrt{2}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{2}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=\overline{C}-\overline{B}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overrightarrow{PQ}=\overline{Q}-\overline{P}\)
\(=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}-3\hat{i}-\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{C}=5\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=3\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=2\hat{i}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=2\hat{i}-2\hat{k}\)
\(\overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overrightarrow{BC}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overrightarrow{AB}.\overrightarrow{BC}}{|\overrightarrow{AB}|}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overline{P}\) এর উপর \(\overline{Q}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{P}.\overline{Q}}{|\overline{P}|}\)
\(=\frac{(2\hat{i}+2\hat{k}).(2\hat{i}-2\hat{k})}{2\sqrt{2}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=2\hat{i}+2\hat{k}\)
\(\overrightarrow{BC}=2\hat{i}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overrightarrow{AB}|=2\sqrt{2}\)
\(=\frac{2\times 2+0\times 0+2\times -2}{2\sqrt{2}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+0-4}{2\sqrt{2}}\)
\(=\frac{0}{2\sqrt{2}}\)
\(=0\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এর উপর \(\overrightarrow{BC}\) এর অভিক্ষেপ \(=0\)
\(Q.2.(Lxxix)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এর উপর \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{6}{\sqrt{14}}\)
উত্তরঃ \(\frac{6}{\sqrt{14}}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \( |\overline{A}|=|2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+3^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(\overline{A}\) এর উপর \(\overline{B}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overline{P}\) এর উপর \(\overline{Q}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{P}.\overline{Q}}{|\overline{P}|}\)
\(=\frac{(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
\(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(=\frac{2\times 2+3\times 1+(-1)\times 1}{\sqrt{14}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+3-1}{\sqrt{14}}\)
\(=\frac{7-1}{\sqrt{14}}\)
\(=\frac{6}{\sqrt{14}}\)
\(\therefore \overline{A}\) এর উপর \(\overline{B}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{6}{\sqrt{14}}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \( |\overline{A}|=|2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+3^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(\overline{A}\) এর উপর \(\overline{B}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}|}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overline{P}\) এর উপর \(\overline{Q}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{P}.\overline{Q}}{|\overline{P}|}\)
\(=\frac{(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
\(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(=\frac{2\times 2+3\times 1+(-1)\times 1}{\sqrt{14}}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+3-1}{\sqrt{14}}\)
\(=\frac{7-1}{\sqrt{14}}\)
\(=\frac{6}{\sqrt{14}}\)
\(\therefore \overline{A}\) এর উপর \(\overline{B}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{6}{\sqrt{14}}\)
\(Q.2.(Lxxx)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\) বরাবর \(\overline{B}\) এর উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{23}{49}(3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k})\)
উত্তরঃ \(-\frac{23}{49}(3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \( |\overline{A}|=|3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+2^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overline{A}|=7\)
\(\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{a}=\frac{\overline{A}}{|\overline{A}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}|=7\)
এখন, \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{B})\hat{a}\)
\(=\{\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}.(\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=\frac{3\times{1}+2\times{-4}+6\times{-3}}{7}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{3-8-18}{7}\hat{a}\)
\(=\frac{3-26}{7}\hat{a}\)
\(=\frac{-23}{7}\hat{a}\)
\(=-\frac{23}{7}\hat{a}\)
\(=-\frac{23}{7}\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=-\frac{23}{49}(3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k})\)
\(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \( |\overline{A}|=|3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+2^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+4+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overline{A}|=7\)
\(\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{a}=\frac{\overline{A}}{|\overline{A}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}|=7\)
এখন, \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{B})\hat{a}\)
\(=\{\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}.(\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=\frac{3\times{1}+2\times{-4}+6\times{-3}}{7}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{3-8-18}{7}\hat{a}\)
\(=\frac{3-26}{7}\hat{a}\)
\(=\frac{-23}{7}\hat{a}\)
\(=-\frac{23}{7}\hat{a}\)
\(=-\frac{23}{7}\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k}}{7}\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=-\frac{23}{49}(3\hat{i}+2\hat{j}+6\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxi)\) \(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\) হলে, \(\overline{a}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ ও \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\)ভেক্টরের উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(4; \ \frac{4}{7}(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\)
উত্তরঃ \(4; \ \frac{4}{7}(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \( |\overline{a}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overline{a}|=7\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{a}}{|\overline{a}|}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overline{P}\) এর উপর \(\overline{Q}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{P}.\overline{Q}}{|\overline{P}|}\)
\(=\frac{(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}).(2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k})}{7}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}|=7\)
\(=\frac{2\times 2+(-3)\times -6+6\times 1}{7}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+18+6}{7}\)
\(=\frac{28}{7}\)
\(=4\)
\(\therefore \overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=4\)
\(\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{|\overline{a}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}|=7\)
এখন, \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}.(2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\)
এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\frac{2\times{2}+(-3)\times{-6}+6\times{1}}{7}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+18+6}{7}\hat{a}\)
\(=\frac{28}{7}\hat{a}\)
\(=4\hat{a}\)
\(=4\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\)
\(=\frac{4}{7}(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=\frac{4}{7}(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\)
\(\overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \( |\overline{a}|=|2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-3)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overline{a}|=7\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{a}.\overline{a}}{|\overline{a}|}\) ➜ \(\because \overline{P}\) এর \(\overline{Q}\) ক্ষেত্রে,
\(\overline{P}\) এর উপর \(\overline{Q}\) এর অভিক্ষেপ,
\(=\frac{\overline{P}.\overline{Q}}{|\overline{P}|}\)
\(=\frac{(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}).(2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k})}{7}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}|=7\)
\(=\frac{2\times 2+(-3)\times -6+6\times 1}{7}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+18+6}{7}\)
\(=\frac{28}{7}\)
\(=4\)
\(\therefore \overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=4\)
\(\overline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{|\overline{a}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}|=7\)
এখন, \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}.(2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\)
এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-6\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\frac{2\times{2}+(-3)\times{-6}+6\times{1}}{7}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+18+6}{7}\hat{a}\)
\(=\frac{28}{7}\hat{a}\)
\(=4\hat{a}\)
\(=4\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\)
\(=\frac{4}{7}(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=\frac{4}{7}(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxii)\) \(\overline{P}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\) হলে, \((\overline{P}+\overline{Q})\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{Q}\) ভেক্টরের উপাংশ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{11}{14}(3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\)
উত্তরঃ \(\frac{11}{14}(3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{P}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}+\overline{Q}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}+2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{P}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}+\overline{Q}=3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{P}+\overline{Q}|=|3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-1)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+1+4}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{P}+\overline{Q}|=\sqrt{14}\)
\((\overline{P}+\overline{Q})\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{a}=\frac{\overline{P}+\overline{Q}}{|\overline{P}+\overline{Q}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{P}+\overline{Q}=3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overline{P}+\overline{Q}|=\sqrt{14}\)
এখন, \((\overline{P}+\overline{Q})\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{Q}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{Q})\hat{a}\)
\(=\{\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}.(2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=\frac{3\times{2}+(-1)\times{1}+(-2)\times{-3}}{\sqrt{14}}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{6-1+6}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{12-1}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{11}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{11}{\sqrt{14}}\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
\(=\frac{11}{14}(3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=\frac{11}{14}(3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\overline{P}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(\overline{P}+\overline{Q}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}+2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{P}=\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{P}+\overline{Q}=3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{P}+\overline{Q}|=|3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+(-1)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+1+4}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{P}+\overline{Q}|=\sqrt{14}\)
\((\overline{P}+\overline{Q})\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{a}=\frac{\overline{P}+\overline{Q}}{|\overline{P}+\overline{Q}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{P}+\overline{Q}=3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overline{P}+\overline{Q}|=\sqrt{14}\)
এখন, \((\overline{P}+\overline{Q})\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{Q}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{Q})\hat{a}\)
\(=\{\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}.(2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
এবং \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
\(=\frac{3\times{2}+(-1)\times{1}+(-2)\times{-3}}{\sqrt{14}}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{6-1+6}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{12-1}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{11}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{11}{\sqrt{14}}\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
\(=\frac{11}{14}(3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=\frac{11}{14}(3\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k})\)
\(Q.2.(Lxxxiii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\) এবং \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের উপাংশ \(\overline{C}\) ভেক্টরের সাথে লম্ব হলে, \(b\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}\)
উত্তরঃ \(\frac{1}{3}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}|=|2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+3^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{a}=\frac{\overline{A}}{|\overline{A}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}|=\sqrt{14}\)
এখন, \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{B})\hat{a}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}.(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\frac{2\times{1}+3\times{2}+(-1)\times{-1}}{\sqrt{14}}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{2+6+1}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{9}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{9}{\sqrt{14}}\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
\(=\frac{9}{14}(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=\frac{9}{14}(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\)
শর্তমতে, \(\frac{9}{14}(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}).\overline{C}=0\)
\(\Rightarrow \frac{9}{14}(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times 1+3\times b+(-1)\times 3=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2+3b-3=0\)
\(\Rightarrow 3b-1=0\)
\(\Rightarrow 3b=1\)
\(\therefore b=\frac{1}{3}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}|=|2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\sqrt{2^2+3^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+1}\)
\(=\sqrt{14}\)
\(\therefore |\overline{A}|=\sqrt{14}\)
\(\overline{A}\) বরাবর একক ভেক্টর,
\(\hat{a}=\frac{\overline{A}}{|\overline{A}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}|=\sqrt{14}\)
এখন, \(\overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{B})\hat{a}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}.(\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\)
\(=\frac{2\times{1}+3\times{2}+(-1)\times{-1}}{\sqrt{14}}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{2+6+1}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{9}{\sqrt{14}}\hat{a}\)
\(=\frac{9}{\sqrt{14}}\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}}{\sqrt{14}}\)
\(=\frac{9}{14}(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\)
\(\therefore \overline{A}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{B}\) ভেক্টরের অংশক \(=\frac{9}{14}(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\)
শর্তমতে, \(\frac{9}{14}(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}).\overline{C}=0\)
\(\Rightarrow \frac{9}{14}(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k})=0\) ➜ \(\because \overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\times 1+3\times b+(-1)\times 3=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2+3b-3=0\)
\(\Rightarrow 3b-1=0\)
\(\Rightarrow 3b=1\)
\(\therefore b=\frac{1}{3}\)
\(Q.2.(Lxxxiv)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব একক ভেক্টরটি \(a\) এর কোন মাণের জন্য \(\overline{C}=a\hat{i}-7\hat{j}+10\hat{k}\) এর উপর লম্ব হবে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\)
উত্তরঃ \(3\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}\times\overline{B}=(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\times(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\2& \ \ 3&-1\\ 2& \ \ 1& \ \ 1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{3\times{1}-(-1)\times{1}\}\hat{i}-\{2\times{1}-(-1)\times{2}\}\hat{j}+\{2\times{1}-3\times{2}\}\hat{k}\)
\(=\{3+1\}\hat{i}-\{2+2\}\hat{j}+\{2-6\}\hat{k}\)
\(=4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times\overline{B}=4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}\times\overline{B}|=|4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{4^2+(-4)^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+16+16}\)
\(=\sqrt{48}\)
\(=4\sqrt{3}\)
\(\therefore |\overline{A}\times\overline{B}|=4\sqrt{3}\)
\(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব একক ভেক্টর
\(\hat{a}=\frac{\overline{A}\times\overline{B}}{|\overline{A}\times\overline{B}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}}{4\sqrt{3}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times\overline{B}=4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times\overline{B}|=4\sqrt{3}\)
শর্তমতে, \(\overline{C}.\hat{a}=0\)
\(\Rightarrow (a\hat{i}-7\hat{j}+10\hat{k}).\{\frac{4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}}{4\sqrt{3}}\}=0\) ➜ \(\because \overline{C}=a\hat{i}-7\hat{j}+10\hat{k}\)
এবং \(\hat{a}=\frac{4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}}{4\sqrt{3}}\)
\(\Rightarrow a\times{4}+(-7)\times{-4}+10\times{-4}=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 4a+28-40=0\)
\(\Rightarrow 4a-12=0\)
\(\Rightarrow 4a=12\)
\(\therefore a=3\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}, \ \overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=\hat{i}+b\hat{j}+3\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}\times\overline{B}=(2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k})\times(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=2\hat{i}+3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\2& \ \ 3&-1\\ 2& \ \ 1& \ \ 1 \end{array}\right|\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k})\times(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{3\times{1}-(-1)\times{1}\}\hat{i}-\{2\times{1}-(-1)\times{2}\}\hat{j}+\{2\times{1}-3\times{2}\}\hat{k}\)
\(=\{3+1\}\hat{i}-\{2+2\}\hat{j}+\{2-6\}\hat{k}\)
\(=4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times\overline{B}=4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overline{A}\times\overline{B}|=|4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{4^2+(-4)^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+16+16}\)
\(=\sqrt{48}\)
\(=4\sqrt{3}\)
\(\therefore |\overline{A}\times\overline{B}|=4\sqrt{3}\)
\(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) দ্বারা গঠিত সমতলের উপর লম্ব একক ভেক্টর
\(\hat{a}=\frac{\overline{A}\times\overline{B}}{|\overline{A}\times\overline{B}|}\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}}{4\sqrt{3}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times\overline{B}=4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times\overline{B}|=4\sqrt{3}\)
শর্তমতে, \(\overline{C}.\hat{a}=0\)
\(\Rightarrow (a\hat{i}-7\hat{j}+10\hat{k}).\{\frac{4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}}{4\sqrt{3}}\}=0\) ➜ \(\because \overline{C}=a\hat{i}-7\hat{j}+10\hat{k}\)
এবং \(\hat{a}=\frac{4\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}}{4\sqrt{3}}\)
\(\Rightarrow a\times{4}+(-7)\times{-4}+10\times{-4}=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 4a+28-40=0\)
\(\Rightarrow 4a-12=0\)
\(\Rightarrow 4a=12\)
\(\therefore a=3\)
\(Q.2.(Lxxxv)\) কোনো ত্রিভুজের তিনটি শীর্ষবিন্দুর অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\) হলে, দেখাও যে এটি একটি সমকোণী ত্রিভুজ।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
কোনো ত্রিভুজের তিনটি শীর্ষবিন্দুর অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\therefore \) ত্রিভুজের শীর্ষবিন্দুগুলি যথাক্রমে \(A(2,-1,1), \ B(1,-3,-5)\) এবং \(C(3,-4,-4)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(1-2)\hat{i}+(-3+1)\hat{j}+(-5-1)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
\(AB=|\overrightarrow{AB}|=|-\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+(-2)^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+36}\)
\(=\sqrt{41}\)
\(\therefore AB=\sqrt{41}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=(3-1)\hat{i}+(-4+3)\hat{j}+(-4+5)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(BC=|\overrightarrow{BC}|=|2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-1)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore BC=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(3-2)\hat{i}+(-4+1)\hat{j}+(-4-1)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(AC=|\overrightarrow{AC}|=|\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore AC=\sqrt{35}\)
এখন, \(BC^2+AC^2=(\sqrt{6})^2+(\sqrt{35})^2\) ➜ \(\because BC=\sqrt{6}\)
এবং \(AC=\sqrt{35}\)
\(=6+35\)
\(=41\)
\(=(\sqrt{41})^2\)
\(=AB^2\) ➜ \(\because AB=\sqrt{41}\)
\(\therefore BC^2+AC^2=AB^2\)
\(\therefore ABC\) ত্রিভুজটি সমকোণী।
( দেখানো হলো )
কোনো ত্রিভুজের তিনটি শীর্ষবিন্দুর অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে \(\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}-4\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\therefore \) ত্রিভুজের শীর্ষবিন্দুগুলি যথাক্রমে \(A(2,-1,1), \ B(1,-3,-5)\) এবং \(C(3,-4,-4)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(1-2)\hat{i}+(-3+1)\hat{j}+(-5-1)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}\)
\(AB=|\overrightarrow{AB}|=|-\hat{i}-2\hat{j}-6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+(-2)^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+36}\)
\(=\sqrt{41}\)
\(\therefore AB=\sqrt{41}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=(3-1)\hat{i}+(-4+3)\hat{j}+(-4+5)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(BC=|\overrightarrow{BC}|=|2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-1)^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore BC=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(3-2)\hat{i}+(-4+1)\hat{j}+(-4-1)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(AC=|\overrightarrow{AC}|=|\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+(-3)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+9+25}\)
\(=\sqrt{35}\)
\(\therefore AC=\sqrt{35}\)
এখন, \(BC^2+AC^2=(\sqrt{6})^2+(\sqrt{35})^2\) ➜ \(\because BC=\sqrt{6}\)
এবং \(AC=\sqrt{35}\)
\(=6+35\)
\(=41\)
\(=(\sqrt{41})^2\)
\(=AB^2\) ➜ \(\because AB=\sqrt{41}\)
\(\therefore BC^2+AC^2=AB^2\)
\(\therefore ABC\) ত্রিভুজটি সমকোণী।
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(Lxxxvi)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(A(-11,8,4),\) \(B(-1,-7,-1)\) এবং \(C(9,-2,4)\) বিন্দুত্রয় একটি সমকোণী ত্রিভুজ উৎপন্ন করে।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(-11,8,4),\) \(B(-1,-7,-1)\) এবং \(C(9,-2,4)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(-1+11)\hat{i}+(-7-8)\hat{j}+(-1-4)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=10\hat{i}-15\hat{j}-5\hat{k}\)
\(AB=|\overrightarrow{AB}|=|10\hat{i}-15\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(10)^2+(-15)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{100+225+25}\)
\(=\sqrt{350}\)
\(\therefore AB=\sqrt{350}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=(9+1)\hat{i}+(-2+7)\hat{j}+(4+1)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=10\hat{i}+5\hat{j}+5\hat{k}\)
\(BC=|\overrightarrow{BC}|=|10\hat{i}+5\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(10)^2+5^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{100+25+25}\)
\(=\sqrt{150}\)
\(\therefore BC=\sqrt{150}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(9+11)\hat{i}+(-2-8)\hat{j}+(4-4)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=20\hat{i}-10\hat{j}+0\hat{k}\)
\(AC=|\overrightarrow{AC}|=|\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(20)^2+(10)^2+0^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{400+100+0}\)
\(=\sqrt{500}\)
\(\therefore AC=\sqrt{500}\)
এখন, \(AB^2+BC^2=(\sqrt{350})^2+(\sqrt{150})^2\) ➜ \(\because AB=\sqrt{350}\)
এবং \(BC=\sqrt{150}\)
\(=350+150\)
\(=500\)
\(=(\sqrt{500})^2\)
\(=AC^2\) ➜ \(\because AC=\sqrt{500}\)
\(\therefore AB^2+BC^2=AC^2\)
\(\therefore ABC\) ত্রিভুজটি সমকোণী।
( দেখানো হলো )
\(A(-11,8,4),\) \(B(-1,-7,-1)\) এবং \(C(9,-2,4)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(-1+11)\hat{i}+(-7-8)\hat{j}+(-1-4)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=10\hat{i}-15\hat{j}-5\hat{k}\)
\(AB=|\overrightarrow{AB}|=|10\hat{i}-15\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(10)^2+(-15)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{100+225+25}\)
\(=\sqrt{350}\)
\(\therefore AB=\sqrt{350}\)
আবার, \(\overrightarrow{BC}=(9+1)\hat{i}+(-2+7)\hat{j}+(4+1)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BC}=10\hat{i}+5\hat{j}+5\hat{k}\)
\(BC=|\overrightarrow{BC}|=|10\hat{i}+5\hat{j}+5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(10)^2+5^2+5^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{100+25+25}\)
\(=\sqrt{150}\)
\(\therefore BC=\sqrt{150}\)
আবার, \(\overrightarrow{AC}=(9+11)\hat{i}+(-2-8)\hat{j}+(4-4)\hat{k}\) ➜ \(\because P(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(Q(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{PQ}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AC}=20\hat{i}-10\hat{j}+0\hat{k}\)
\(AC=|\overrightarrow{AC}|=|\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(20)^2+(10)^2+0^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{400+100+0}\)
\(=\sqrt{500}\)
\(\therefore AC=\sqrt{500}\)
এখন, \(AB^2+BC^2=(\sqrt{350})^2+(\sqrt{150})^2\) ➜ \(\because AB=\sqrt{350}\)
এবং \(BC=\sqrt{150}\)
\(=350+150\)
\(=500\)
\(=(\sqrt{500})^2\)
\(=AC^2\) ➜ \(\because AC=\sqrt{500}\)
\(\therefore AB^2+BC^2=AC^2\)
\(\therefore ABC\) ত্রিভুজটি সমকোণী।
( দেখানো হলো )
\(Q.2.(Lxxxvii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \(2\overline{A}+\overline{B}\) ও \(6\overline{A}-3\overline{B}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\hat{i}+4\hat{j}, \ -6\hat{i}+24\hat{j}-24\hat{k}\)
উত্তরঃ \(6\hat{i}+4\hat{j}, \ -6\hat{i}+24\hat{j}-24\hat{k}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(2\overline{A}+\overline{B}=2(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})+4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+6\hat{j}-4\hat{k}+4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+4\hat{j}\)
আবার, \(6\overline{A}-3\overline{B}=6(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})-3(4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+18\hat{j}-12\hat{k}-12\hat{i}+6\hat{j}-12\hat{k}\)
\(=-6\hat{i}+24\hat{j}-24\hat{j}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(2\overline{A}+\overline{B}=2(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})+4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+6\hat{j}-4\hat{k}+4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+4\hat{j}\)
আবার, \(6\overline{A}-3\overline{B}=6(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})-3(4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+18\hat{j}-12\hat{k}-12\hat{i}+6\hat{j}-12\hat{k}\)
\(=-6\hat{i}+24\hat{j}-24\hat{j}\)
\(Q.2.(Lxxxviii)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \(|3\overline{A}+2\overline{B}|\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\sqrt{150}\)
উত্তরঃ \(\sqrt{150}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(3\overline{A}+2\overline{B}=3(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})+2(4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=3\hat{i}+9\hat{j}-6\hat{k}+8\hat{i}-4\hat{j}+8\hat{k}\)
\(\therefore 3\overline{A}+2\overline{B}=11\hat{i}+5\hat{j}+2\hat{k}\)
আবার, \(|3\overline{A}+2\overline{B}|=|11\hat{i}+5\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(11)^2+5^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{121+25+4}\)
\(=\sqrt{150}\)
\(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(3\overline{A}+2\overline{B}=3(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})+2(4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=3\hat{i}+9\hat{j}-6\hat{k}+8\hat{i}-4\hat{j}+8\hat{k}\)
\(\therefore 3\overline{A}+2\overline{B}=11\hat{i}+5\hat{j}+2\hat{k}\)
আবার, \(|3\overline{A}+2\overline{B}|=|11\hat{i}+5\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(11)^2+5^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{121+25+4}\)
\(=\sqrt{150}\)
\(Q.2.(Lxxxix)\) \(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j},\) \(\overline{B}=-\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{C}=8\hat{i}-3\hat{j}\) হলে, \(\overline{A}-3\overline{B}\) ও \(3\overline{A}-7\overline{C}\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(6\hat{i}-13\hat{j}; \ -47\hat{i}+27\hat{j}\)
উত্তরঃ \(6\hat{i}-13\hat{j}; \ -47\hat{i}+27\hat{j}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j},\) \(\overline{B}=-\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{C}=8\hat{i}-3\hat{j}\)
এখন, \(\overline{A}-3\overline{B}=3\hat{i}+2\hat{j}-3(-\hat{i}+5\hat{j})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}\)
এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+5\hat{j}\)
\(=3\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{i}-15\hat{j}\)
\(=6\hat{i}-13\hat{j}\)
আবার, \(3\overline{A}-7\overline{C}=3(3\hat{i}+2\hat{j})-7(8\hat{i}-3\hat{j})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}\)
এবং \(\overline{C}=8\hat{i}-3\hat{j}\)
\(=9\hat{i}+6\hat{j}-56\hat{i}+21\hat{j}\)
\(=-47\hat{i}+27\hat{j}\)
\(\overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j},\) \(\overline{B}=-\hat{i}+5\hat{j}\) এবং \(\overline{C}=8\hat{i}-3\hat{j}\)
এখন, \(\overline{A}-3\overline{B}=3\hat{i}+2\hat{j}-3(-\hat{i}+5\hat{j})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}\)
এবং \(\overline{B}=-\hat{i}+5\hat{j}\)
\(=3\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{i}-15\hat{j}\)
\(=6\hat{i}-13\hat{j}\)
আবার, \(3\overline{A}-7\overline{C}=3(3\hat{i}+2\hat{j})-7(8\hat{i}-3\hat{j})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}+2\hat{j}\)
এবং \(\overline{C}=8\hat{i}-3\hat{j}\)
\(=9\hat{i}+6\hat{j}-56\hat{i}+21\hat{j}\)
\(=-47\hat{i}+27\hat{j}\)
\(Q.2.(xC)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, \((2\overline{A}-\overline{B}).(6\overline{A}+3\overline{B})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(60\)
উত্তরঃ \(60\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(2\overline{A}-\overline{B}=2(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})-(4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+6\hat{j}-4\hat{k}-4\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}+8\hat{j}-8\hat{k}\)
\(\therefore 2\overline{A}-\overline{B}=-2\hat{i}+8\hat{j}-8\hat{k}\)
আবার, \(6\overline{A}+3\overline{B}=6(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})+3(4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+18\hat{j}-12\hat{k}+12\hat{i}-6\hat{j}+12\hat{k}\)
\(=18\hat{i}+12\hat{j}\)
\(\therefore 6\overline{A}+3\overline{B}=18\hat{i}+12\hat{j}\)
আবার,
\((2\overline{A}-\overline{B}).(6\overline{A}+3\overline{B})=(-2\hat{i}+8\hat{j}-8\hat{k}).(18\hat{i}+12\hat{j})\) ➜ \(\because 2\overline{A}-\overline{B}=-2\hat{i}+8\hat{j}-8\hat{k}\)
এবং \(6\overline{A}+3\overline{B}=18\hat{i}+10\hat{j}\)
\(=-2\times{18}+8\times{12}+(-8)\times{0}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-36+96+0\)
\(=60\)
\(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
এখন, \(2\overline{A}-\overline{B}=2(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})-(4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+6\hat{j}-4\hat{k}-4\hat{i}+2\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=-2\hat{i}+8\hat{j}-8\hat{k}\)
\(\therefore 2\overline{A}-\overline{B}=-2\hat{i}+8\hat{j}-8\hat{k}\)
আবার, \(6\overline{A}+3\overline{B}=6(\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})+3(4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+18\hat{j}-12\hat{k}+12\hat{i}-6\hat{j}+12\hat{k}\)
\(=18\hat{i}+12\hat{j}\)
\(\therefore 6\overline{A}+3\overline{B}=18\hat{i}+12\hat{j}\)
আবার,
\((2\overline{A}-\overline{B}).(6\overline{A}+3\overline{B})=(-2\hat{i}+8\hat{j}-8\hat{k}).(18\hat{i}+12\hat{j})\) ➜ \(\because 2\overline{A}-\overline{B}=-2\hat{i}+8\hat{j}-8\hat{k}\)
এবং \(6\overline{A}+3\overline{B}=18\hat{i}+10\hat{j}\)
\(=-2\times{18}+8\times{12}+(-8)\times{0}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=-36+96+0\)
\(=60\)
\(Q.2.(xCi)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) হলে, \((\overline{a}.\overline{b})+(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{c}.\overline{a})\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(1\)
উত্তরঃ \(1\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(=1\times{1}+1\times{-1}+1\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=1-1+1\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=1\)
আবার, \(\overline{b}.\overline{c}=(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=1\times{1}+(-1)\times{1}+1\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=1-1-1\)
\(\therefore \overline{b}.\overline{c}=-1\)
আবার, \(\overline{c}.\overline{a}=(\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=1\times{1}+1\times{1}+(-1)\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=1+1-1\)
\(\therefore \overline{c}.\overline{a}=1\)
এখন, \((\overline{a}.\overline{b})+(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{c}.\overline{a})=1-1+1\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=1\)
\(\overline{b}.\overline{c}=-1\)
এবং \(\overline{c}.\overline{a}=1\)
\(\therefore (\overline{a}.\overline{b})+(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{c}.\overline{a})=1\)
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(=1\times{1}+1\times{-1}+1\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=1-1+1\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=1\)
আবার, \(\overline{b}.\overline{c}=(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
\(=1\times{1}+(-1)\times{1}+1\times{-1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=1-1-1\)
\(\therefore \overline{b}.\overline{c}=-1\)
আবার, \(\overline{c}.\overline{a}=(\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{c}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\)
\(=1\times{1}+1\times{1}+(-1)\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=1+1-1\)
\(\therefore \overline{c}.\overline{a}=1\)
এখন, \((\overline{a}.\overline{b})+(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{c}.\overline{a})=1-1+1\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=1\)
\(\overline{b}.\overline{c}=-1\)
এবং \(\overline{c}.\overline{a}=1\)
\(\therefore (\overline{a}.\overline{b})+(\overline{b}.\overline{c})+(\overline{c}.\overline{a})=1\)
\(Q.2.(xCii)\) \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(|\overrightarrow{AB}|\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\sqrt{19}\)
উত্তরঃ \(2\sqrt{19}\)
সমাধানঃ

\(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(A, B\) যোগ করি,
এখন, \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}-(2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=4\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}-2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=|2\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-6)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+36+36}\)
\(=\sqrt{76}\)
\(=\sqrt{4\times{19}}\)
\(=2\sqrt{19}\)
\(Q.2.(xCiii)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(2\underline{a}+\underline{b}\) এবং \(\underline{a}+2\underline{b}\) ভেক্টরের অন্তর্ভুক্ত কোণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{31}{50}\right)}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{31}{50}\right)}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(2\underline{a}+\underline{b}=2(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})+3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+4\hat{j}-6\hat{k}+3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore 2\underline{a}+\underline{b}=5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
আবার, \(|2\underline{a}+\underline{b}|=|5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}|\) ➜ \(\because 2\underline{a}+\underline{b}=5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\sqrt{5^2+3^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+9+16}\)
\(=\sqrt{50}\)
\(\therefore |2\underline{a}+\underline{b}|=\sqrt{50}\)
আবার, \(\underline{a}+2\underline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}+2(3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}+6\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \underline{a}+2\underline{b}=7\hat{i}+\hat{k}\)
আবার, \(|\underline{a}+2\underline{b}|=|7\hat{i}+\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}+2\underline{b}=7\hat{i}+\hat{k}\)
\(=\sqrt{7^2+0^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{49+0+1}\)
\(=\sqrt{50}\)
\(\therefore |\underline{a}+2\underline{b}|=\sqrt{50}\)
এখন, \((2\underline{a}+\underline{b}).(\underline{a}+2\underline{b})=(5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}).(7\hat{i}+\hat{k})\) ➜ \(\because 2\underline{a}+\underline{b}=5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(\underline{a}+2\underline{b}=7\hat{i}+\hat{k}\)
\(=5\times{7}+3\times{0}+(-4)\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=35+0-4\)
\(=31\)
\(\therefore (2\underline{a}+\underline{b}).(\underline{a}+2\underline{b})=31\)
ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left\{\frac{(2\underline{a}+\underline{b}).(\underline{a}+2\underline{b})}{|2\underline{a}+\underline{b}| |\underline{a}+2\underline{b}|}\right\}}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}||\overline{B}|}}\)
\(\Rightarrow \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{31}{\sqrt{50}\sqrt{50}}\right)}\) ➜ \(\because (2\underline{a}+\underline{b}).(\underline{a}+2\underline{b})=31\)
\(|2\underline{a}+\underline{b}|=\sqrt{50}\)
এবং \(|\underline{a}+2\underline{b}|=\sqrt{50}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{31}{50}\right)}\)
\(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(2\underline{a}+\underline{b}=2(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})+3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+4\hat{j}-6\hat{k}+3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\therefore 2\underline{a}+\underline{b}=5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
আবার, \(|2\underline{a}+\underline{b}|=|5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}|\) ➜ \(\because 2\underline{a}+\underline{b}=5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\sqrt{5^2+3^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+9+16}\)
\(=\sqrt{50}\)
\(\therefore |2\underline{a}+\underline{b}|=\sqrt{50}\)
আবার, \(\underline{a}+2\underline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}+2(3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\underline{b}=3\hat{i}-\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}+6\hat{i}-2\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \underline{a}+2\underline{b}=7\hat{i}+\hat{k}\)
আবার, \(|\underline{a}+2\underline{b}|=|7\hat{i}+\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}+2\underline{b}=7\hat{i}+\hat{k}\)
\(=\sqrt{7^2+0^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{49+0+1}\)
\(=\sqrt{50}\)
\(\therefore |\underline{a}+2\underline{b}|=\sqrt{50}\)
এখন, \((2\underline{a}+\underline{b}).(\underline{a}+2\underline{b})=(5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}).(7\hat{i}+\hat{k})\) ➜ \(\because 2\underline{a}+\underline{b}=5\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(\underline{a}+2\underline{b}=7\hat{i}+\hat{k}\)
\(=5\times{7}+3\times{0}+(-4)\times{1}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=35+0-4\)
\(=31\)
\(\therefore (2\underline{a}+\underline{b}).(\underline{a}+2\underline{b})=31\)
ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\left\{\frac{(2\underline{a}+\underline{b}).(\underline{a}+2\underline{b})}{|2\underline{a}+\underline{b}| |\underline{a}+2\underline{b}|}\right\}}\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
\(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
এবং ভেক্টরদ্বয়ের মধ্যবর্তী কোণ \(\theta\) হলে,
\(\theta=\cos^{-1}{\frac{\overline{A}.\overline{B}}{|\overline{A}||\overline{B}|}}\)
\(\Rightarrow \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{31}{\sqrt{50}\sqrt{50}}\right)}\) ➜ \(\because (2\underline{a}+\underline{b}).(\underline{a}+2\underline{b})=31\)
\(|2\underline{a}+\underline{b}|=\sqrt{50}\)
এবং \(|\underline{a}+2\underline{b}|=\sqrt{50}\)
\(\therefore \theta=\cos^{-1}{\left(\frac{31}{50}\right)}\)
\(Q.2.(xCiv)\) \(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\) হলে, \(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{\sqrt{3}+1}{4}\)
উত্তরঃ \(\frac{\sqrt{3}+1}{4}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(b=|\overline{b}|=|\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(\sqrt{3})^2+3^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{3+9+4}\)
\(=\sqrt{16}\)
\(=4\)
\(\therefore b=4\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}).(\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=1\times{\sqrt{3}}+1\times{3}+1\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\sqrt{3}+3-2\)
\(=\sqrt{3}+1\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=\sqrt{3}+1\)
\(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\sqrt{3}+1}{4}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=\sqrt{3}+1\)
এবং \(b=|\overline{b}|=4\)
\(\overline{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\overline{b}=\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(b=|\overline{b}|=|\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(\sqrt{3})^2+3^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{3+9+4}\)
\(=\sqrt{16}\)
\(=4\)
\(\therefore b=4\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}).(\sqrt{3}\hat{i}+3\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=1\times{\sqrt{3}}+1\times{3}+1\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\sqrt{3}+3-2\)
\(=\sqrt{3}+1\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=\sqrt{3}+1\)
\(\overline{b}\) এর উপর \(\overline{a}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\sqrt{3}+1}{4}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=\sqrt{3}+1\)
এবং \(b=|\overline{b}|=4\)
\(Q.2.(xCv)\) \(\overline{P}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{3}{\sqrt{38}}\)
উত্তরঃ \(\frac{3}{\sqrt{38}}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{P}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(P=|\overline{P}|=|5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{5^2+(-3)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+9+4}\)
\(=\sqrt{38}\)
\(\therefore P=\sqrt{38}\)
আবার, \(\overline{P}.\overline{Q}=(5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=5\times{2}+(-3)\times{1}+2\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=10-3-4\)
\(=10-7\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{P}.\overline{Q}=3\)
\(\overline{P}\) এর উপর \(\overline{Q}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{P}.\overline{Q}}{P}\)
\(=\frac{3}{\sqrt{38}}\) ➜ \(\because \overline{P}.\overline{Q}=3\)
এবং \(P=|\overline{P}|=\sqrt{38}\)
\(\overline{P}=5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) ও \(\overline{Q}=2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(P=|\overline{P}|=|5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{5^2+(-3)^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{25+9+4}\)
\(=\sqrt{38}\)
\(\therefore P=\sqrt{38}\)
আবার, \(\overline{P}.\overline{Q}=(5\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\)
\(=5\times{2}+(-3)\times{1}+2\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=10-3-4\)
\(=10-7\)
\(=3\)
\(\therefore \overline{P}.\overline{Q}=3\)
\(\overline{P}\) এর উপর \(\overline{Q}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{P}.\overline{Q}}{P}\)
\(=\frac{3}{\sqrt{38}}\) ➜ \(\because \overline{P}.\overline{Q}=3\)
এবং \(P=|\overline{P}|=\sqrt{38}\)
\(Q.2.(xCvi)\) \(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের উপর \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টরের অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{10}{\sqrt{6}}\)
উত্তরঃ \(\frac{10}{\sqrt{6}}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore a=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})\)
\(=1\times{2}+2\times{3}+1\times{2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2+6+2\)
\(=10\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=10\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{10}{\sqrt{6}}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=10\)
এবং \(a=|\overline{a}|=\sqrt{6}\)
\(\underline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ও \(\underline{b}=2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|=|\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+1^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+1}\)
\(=\sqrt{6}\)
\(\therefore a=\sqrt{6}\)
আবার, \(\overline{a}.\overline{b}=(\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}).(2\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k})\)
\(=1\times{2}+2\times{3}+1\times{2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2+6+2\)
\(=10\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=10\)
\(\overline{a}\) এর উপর \(\overline{b}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{a}.\overline{b}}{a}\)
\(=\frac{10}{\sqrt{6}}\) ➜ \(\because \overline{a}.\overline{b}=10\)
এবং \(a=|\overline{a}|=\sqrt{6}\)
\(Q.2.(xCvii)\) \(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{13}{225}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
উত্তরঃ \(\frac{13}{225}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) এবং \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(B=|\overline{B}|\)
\(=|2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+100+121}\)
\(=\sqrt{225}\)
\(=15\)
\(\therefore B=15\)
\(\overline{B}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{b}=\frac{\overline{B}}{B}\)
\(=\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\) ➜ \(\because \overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এবং \(B=15\)
\(\therefore \hat{b}=\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\)
এখন, \(\overline{B}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{A}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{b}.\overline{A})\hat{b}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}.(2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k})\}\hat{b}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\)
এবং \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\frac{2\times{2}+10\times{2}+(-11)\times{1}}{15}\hat{b}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+20-11}{15}\hat{b}\)
\(=\frac{24-11}{15}\hat{b}\)
\(=\frac{13}{15}\hat{b}\)
\(=\frac{13}{15}\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\)
\(=\frac{13}{225}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
\(\overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\) এবং \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
এখন, \(B=|\overline{B}|\)
\(=|2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(10)^2+(-11)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+100+121}\)
\(=\sqrt{225}\)
\(=15\)
\(\therefore B=15\)
\(\overline{B}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{b}=\frac{\overline{B}}{B}\)
\(=\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\) ➜ \(\because \overline{B}=2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}\)
এবং \(B=15\)
\(\therefore \hat{b}=\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\)
এখন, \(\overline{B}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{A}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{b}.\overline{A})\hat{b}\)
\(=\{\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}.(2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k})\}\hat{b}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\)
এবং \(\overline{A}=2\hat{i}+2\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\frac{2\times{2}+10\times{2}+(-11)\times{1}}{15}\hat{b}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{4+20-11}{15}\hat{b}\)
\(=\frac{24-11}{15}\hat{b}\)
\(=\frac{13}{15}\hat{b}\)
\(=\frac{13}{15}\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k}}{15}\)
\(=\frac{13}{225}(2\hat{i}+10\hat{j}-11\hat{k})\)
\(Q.2.(xCviii)\) মূলবিন্দু \(O\) এর সাপেক্ষে \(A(2,-1,7)\) এবং \(B(-4,5,0)\) হলে, \(\overrightarrow{AB}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
উত্তরঃ \(-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
সমাধানঃ

মূলবিন্দু \(O\) এর সাপেক্ষে \(A(2,-1,7)\) এবং \(B(-4,5,0)\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=2\hat{i}-\hat{j}+7\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=-4\hat{i}+5\hat{j}\)
\(A, B\) যোগ করি,
এখন, \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(=-4\hat{i}+5\hat{j}-(2\hat{i}-\hat{j}+7\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=-4\hat{i}+5\hat{j}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}-\hat{j}+7\hat{k}\)
\(=-4\hat{i}+5\hat{j}-2\hat{i}+\hat{j}-7\hat{k}\)
\(=-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-6\hat{i}+6\hat{j}-7\hat{k}\)
\(Q.2.(xCix)\) যদি \(A(1,1,4)\) আদি বিন্দু এবং \(B(3,4,-2)\) প্রান্ত বিন্দু হয়, তবে \(\overrightarrow{AB}\) ভেক্টর এবং তার মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}, \ 7\)
উত্তরঃ \(2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}, \ 7\)
সমাধানঃ

\(A(1,1,4)\) আদি বিন্দু এবং \(B(3,4,-2)\) প্রান্ত বিন্দু।
ধরি,
মূলবিন্দু \(O\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=\hat{i}+\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=3\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\)
\(A, B\) যোগ করি,
এখন, \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(=3\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}-(\hat{i}+\hat{j}+4\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=3\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=\hat{i}+\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=3\hat{i}+4\hat{j}-2\hat{k}-\hat{i}-\hat{j}-4\hat{k})\)
\(=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \(|\overrightarrow{AB}|=|2\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+3^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=7\)
\(Q.2.(C)\) \(\overline{A}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}.\overline{B}\) নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(26\)
উত্তরঃ \(26\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}.\overline{B}=(3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=3\times 6+(-2)\times(-3)+1\times 2\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=18+6+2\)
\(=26\)
\(\overline{A}.\overline{B}=26\)
\(\overline{A}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{A}.\overline{B}=(3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).(6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=6\hat{i}-3\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=3\times 6+(-2)\times(-3)+1\times 2\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=18+6+2\)
\(=26\)
\(\overline{A}.\overline{B}=26\)
\(Q.2.(Ci)\) যদি \(2\hat{i}+\lambda\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হয়, তবে \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{5}{2}\)
উত্তরঃ \(\lambda=\frac{5}{2}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(2\hat{i}+\lambda\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব
\(\therefore (2\hat{i}+\lambda\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k})=0\) হবে। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow 2\times 1+\lambda\times(-2)+(-1)\times (-3)=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2-2\lambda+3=0\)
\(\Rightarrow -2\lambda+5=0\)
\(\Rightarrow -2\lambda=-5\)
\(\Rightarrow \lambda=\frac{-5}{-2}\)
\(\therefore \lambda=\frac{5}{2}\)
\(2\hat{i}+\lambda\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব
\(\therefore (2\hat{i}+\lambda\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}-2\hat{j}-3\hat{k})=0\) হবে। ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\)
ভেক্টর দুইটি পরস্পর লম্ব হলে,
\(\overline{A}.\overline{B}=0\) হয়।
\(\Rightarrow 2\times 1+\lambda\times(-2)+(-1)\times (-3)=0\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(\Rightarrow 2-2\lambda+3=0\)
\(\Rightarrow -2\lambda+5=0\)
\(\Rightarrow -2\lambda=-5\)
\(\Rightarrow \lambda=\frac{-5}{-2}\)
\(\therefore \lambda=\frac{5}{2}\)
\(Q.2.(Cii)\) \((2, 3, 1)\) এবং \((3, 1, -2)\) বিন্দুদ্বয়ের অবস্থান ভেক্টর দুইটির স্কেলার গুণফল নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(7\)
উত্তরঃ \(7\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\((2, 3, 1)\) এবং \((3, 1, -2)\) দুইটি বিন্দু।
ধরি,
\((2, 3, 1)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
\((3, 1, -2)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}).(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=2\times{3}+3\times{1}+1\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6+3-2\)
\(=9-2\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=7\)
ইহাই নির্ণেয় স্কেলার গুণন।
\((2, 3, 1)\) এবং \((3, 1, -2)\) দুইটি বিন্দু।
ধরি,
\((2, 3, 1)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
\((3, 1, -2)\) এর অবস্থান ভেক্টর \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.\overline{b}=(2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}).(3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=3\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=2\times{3}+3\times{1}+1\times{-2}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=6+3-2\)
\(=9-2\)
\(\therefore \overline{a}.\overline{b}=7\)
ইহাই নির্ণেয় স্কেলার গুণন।
অধ্যায় \(11\) / \(Q.3\)-এর বর্ণনামূলক প্রশ্নসমূহ
\(Q.3.(i)\) \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{OB}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\) হলে, \(OAB\) ত্রিভুজটির কোণ তিনটি নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(-\frac{13}{\sqrt{364}}\right)}, \ \angle{OAB}=\cos^{-1}{\left(\frac{27}{\sqrt{924}}\right)},\) \( \angle{OBA}=\cos^{-1}{\left(\frac{39}{\sqrt{1716}}\right)}\)
\(Q.3.(ii)\) একটি ত্রিভুজের দুইটি বাহু \(\overline{A}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\) ভেক্টর দ্বারা নির্দেশিত। ত্রিভুজটির কোণ তিনটি নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{7}{5\sqrt{3}}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{5\sqrt{3}}\right)}, \ 90^{o}\)
\(Q.3.(iii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) হলে, ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.3.(iv)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) অবস্থান ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী সমদ্বিবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
\(Q.3.(v)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{8}{3}\)
\(Q.3.(vi)\) \(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর। আবার, \(b\) বরাবর \(a\) এর অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{17}{121}(7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}); \ -\frac{17}{9}(\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\)
\(Q.3.(vii)\) \(F=7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\) নিউটন বলের ক্রিয়ার ফলে একটি বস্তু \((2,4,-1)\) বিন্দু থেকে \((4,6,-3)\) বিন্দুতে সরে যায়। কৃত কাজের পরিমাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\) জুল।
\(Q.3.(viii)\) \(A(5,2,-3),\) \(B(-3,-2,1)\)\(C(3,-2,11)\) এবং \(D(-1,-4,13)\) হলে, ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(\overrightarrow{AB}\) ও \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
\(Q.3.(ix)\) \(a\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{P}=2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k}\) পরস্পরের সমান্তরাল হবে।
উত্তরঃ \(a=-1\)
উত্তরঃ \(\angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(-\frac{13}{\sqrt{364}}\right)}, \ \angle{OAB}=\cos^{-1}{\left(\frac{27}{\sqrt{924}}\right)},\) \( \angle{OBA}=\cos^{-1}{\left(\frac{39}{\sqrt{1716}}\right)}\)
\(Q.3.(ii)\) একটি ত্রিভুজের দুইটি বাহু \(\overline{A}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\) ভেক্টর দ্বারা নির্দেশিত। ত্রিভুজটির কোণ তিনটি নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{7}{5\sqrt{3}}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{5\sqrt{3}}\right)}, \ 90^{o}\)
\(Q.3.(iii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) হলে, ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.3.(iv)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) অবস্থান ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী সমদ্বিবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
\(Q.3.(v)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{8}{3}\)
\(Q.3.(vi)\) \(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর। আবার, \(b\) বরাবর \(a\) এর অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{17}{121}(7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}); \ -\frac{17}{9}(\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\)
\(Q.3.(vii)\) \(F=7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\) নিউটন বলের ক্রিয়ার ফলে একটি বস্তু \((2,4,-1)\) বিন্দু থেকে \((4,6,-3)\) বিন্দুতে সরে যায়। কৃত কাজের পরিমাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\) জুল।
\(Q.3.(viii)\) \(A(5,2,-3),\) \(B(-3,-2,1)\)\(C(3,-2,11)\) এবং \(D(-1,-4,13)\) হলে, ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(\overrightarrow{AB}\) ও \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
\(Q.3.(ix)\) \(a\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{P}=2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k}\) পরস্পরের সমান্তরাল হবে।
উত্তরঃ \(a=-1\)
\(Q.3.(x)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টরত্রয় একই সমতলে অবস্থিত।
\(Q.3.(xi)\) \(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হলে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{3}{5}\)
\(Q.3.(xii)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.3.(xiii)\) এমন একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর যা \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি দ্বারা সৃষ্ট সমতলের উপর লম্ব।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.3.(xiv)\) প্রমাণ কর যে, \(|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\)
\(Q.3.(xv)\) \(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k},\) ভেক্টরটি \(y\) অক্ষের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}\) ঘন একক।
\(Q.3.(xvi)\) \((1,-3,2)\) এবং \((3,-5,1)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখা স্থানাঙ্কের অক্ষত্রয়ের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}\)
\(Q.3.(xvii)\) \((3,2,-4)\) এবং \((1,-1,2)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখার দিক কোসাইন নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{2}{7}, \ -\frac{3}{7}, \ \frac{6}{7}\) অথবা, \(\frac{2}{7}, \ \frac{3}{7}, \ -\frac{6}{7}\)
\(Q.3.(xviii)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \((4,-1,2), \ (0,-2,3)\) এবং \((1,-5,-1)\) বিন্দুত্রয় একটি গোলকের উপর অবস্থান করে যার কেন্দ্র \((2,-3,1);\) ঐ গোলকের ব্যাসার্ধ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\) একক।
\(Q.3.(xix)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, দেখাও যে,
\((a) \ (\overline{A}+\overline{B})\times\overline{C}=\overline{A}\times\overline{C}+\overline{B}\times\overline{C}\)
\((b) \ \overline{A}\times(\overline{B}+\overline{C})=\overline{A}\times\overline{B}+\overline{A}\times\overline{C}\)
\((c) \ (\overline{A}+\overline{B}).\overline{C}=\overline{A}.\overline{C}+\overline{B}.\overline{C}\)
\((c) \ \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(Q.3.(xi)\) \(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হলে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{3}{5}\)
\(Q.3.(xii)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.3.(xiii)\) এমন একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর যা \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি দ্বারা সৃষ্ট সমতলের উপর লম্ব।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.3.(xiv)\) প্রমাণ কর যে, \(|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\)
\(Q.3.(xv)\) \(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k},\) ভেক্টরটি \(y\) অক্ষের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}\) ঘন একক।
যঃ২০১৯ ।
\(Q.3.(xvi)\) \((1,-3,2)\) এবং \((3,-5,1)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখা স্থানাঙ্কের অক্ষত্রয়ের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}\)
\(Q.3.(xvii)\) \((3,2,-4)\) এবং \((1,-1,2)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখার দিক কোসাইন নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{2}{7}, \ -\frac{3}{7}, \ \frac{6}{7}\) অথবা, \(\frac{2}{7}, \ \frac{3}{7}, \ -\frac{6}{7}\)
\(Q.3.(xviii)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \((4,-1,2), \ (0,-2,3)\) এবং \((1,-5,-1)\) বিন্দুত্রয় একটি গোলকের উপর অবস্থান করে যার কেন্দ্র \((2,-3,1);\) ঐ গোলকের ব্যাসার্ধ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\) একক।
\(Q.3.(xix)\) \(\overline{A}=\hat{i}+3\hat{j}+2\hat{k}, \ \overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{C}=2\hat{i}-3\hat{j}+4\hat{k}\) হলে, দেখাও যে,
\((a) \ (\overline{A}+\overline{B})\times\overline{C}=\overline{A}\times\overline{C}+\overline{B}\times\overline{C}\)
\((b) \ \overline{A}\times(\overline{B}+\overline{C})=\overline{A}\times\overline{B}+\overline{A}\times\overline{C}\)
\((c) \ (\overline{A}+\overline{B}).\overline{C}=\overline{A}.\overline{C}+\overline{B}.\overline{C}\)
\((c) \ \overline{A}\times(\overline{B}\times\overline{C})=(\overline{A}.\overline{C})\overline{B}-(\overline{A}.\overline{B})\overline{C}\)
\(Q.3.(i)\) \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{OB}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\) হলে, \(OAB\) ত্রিভুজটির কোণ তিনটি নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(-\frac{13}{\sqrt{364}}\right)}, \ \angle{OAB}=\cos^{-1}{\left(\frac{27}{\sqrt{924}}\right)},\) \( \angle{OBA}=\cos^{-1}{\left(\frac{39}{\sqrt{1716}}\right)}\)
উত্তরঃ \(\angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(-\frac{13}{\sqrt{364}}\right)}, \ \angle{OAB}=\cos^{-1}{\left(\frac{27}{\sqrt{924}}\right)},\) \( \angle{OBA}=\cos^{-1}{\left(\frac{39}{\sqrt{1716}}\right)}\)
সমাধানঃ

\(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AO}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{BO}=-\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-\hat{i}+7\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{BA}=\hat{i}-7\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(\angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{OA}.\overrightarrow{OB}}{|\overrightarrow{OA}| |\overrightarrow{OB}|}\right)}\) ➜ \(\overrightarrow{OP}\) এবং \(\overrightarrow{OQ}\) দুইটি ভেক্টর হলে,
\(\therefore \angle{POQ}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{OP}.\overrightarrow{OQ}}{|\overrightarrow{OP}| |\overrightarrow{OQ}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{(2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}).(\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k})}{|2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}| |\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}|}\right)}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OA}=2\hat{i}-3\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=\hat{i}+4\hat{j}+3\hat{k}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2\times 1+(-3)\times 4+(-1)\times 3}{\sqrt{2^2+(-3)^2+(-1)^2} \sqrt{1^2+4^2+3^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
আবার, \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2-12-3}{\sqrt{4+9+1} \sqrt{1+16+9}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-13}{\sqrt{14} \sqrt{26}}\right)}\)
\(\therefore \angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(-\frac{13}{\sqrt{364}}\right)}\)
\(\angle{OAB}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{AO}.\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AO}| |\overrightarrow{AB}|}\right)}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OP}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OQ}=\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \angle{POQ}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{OP}.\overrightarrow{OQ}}{|\overrightarrow{OP}| |\overrightarrow{OQ}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{(-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}).(-\hat{i}+7\hat{j}+4\hat{k})}{|-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}| |-\hat{i}+7\hat{j}+4\hat{k}|}\right)}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AO}=-2\hat{i}+3\hat{j}+\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{AB}=-\hat{i}+7\hat{j}+4\hat{k}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-2\times -1+3\times 7+1\times 4}{\sqrt{(-2)^2+3^2+1^2} \sqrt{(-1)^2+7^2+4^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
আবার, \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{2+21+4}{\sqrt{4+9+1} \sqrt{1+49+16}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{27}{\sqrt{14} \sqrt{66}}\right)}\)
\(\therefore \angle{OAB}=\cos^{-1}{\left(\frac{27}{\sqrt{924}}\right)}\)
এবং \(\angle{OBA}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{BO}.\overrightarrow{BA}}{|\overrightarrow{BO}| |\overrightarrow{BA}|}\right)}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OP}=2\hat{i}+3\hat{j}-4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OQ}=\hat{i}-2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \angle{POQ}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{OP}.\overrightarrow{OQ}}{|\overrightarrow{OP}| |\overrightarrow{OQ}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{(-\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}).(\hat{i}-7\hat{j}-4\hat{k})}{|-\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}| |\hat{i}-7\hat{j}-4\hat{k}|}\right)}\) ➜ \(\because \overrightarrow{BO}=-\hat{i}-4\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{BA}=\hat{i}-7\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-1\times 1+(-4)\times -7+(-3)\times -4}{\sqrt{(-1)^2+(-4)^2+(-3)^2} \sqrt{1^2+(-7)^2+(-4)^2}}\right)}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
আবার, \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-1+28+12}{\sqrt{1+16+9} \sqrt{1+49+16}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{39}{\sqrt{26} \sqrt{66}}\right)}\)
\(\therefore \angle{OAB}=\cos^{-1}{\left(\frac{39}{\sqrt{1716}}\right)}\)
\(Q.3.(ii)\) একটি ত্রিভুজের দুইটি বাহু \(\overline{A}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\) ভেক্টর দ্বারা নির্দেশিত। ত্রিভুজটির কোণ তিনটি নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{7}{5\sqrt{3}}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{5\sqrt{3}}\right)}, \ 90^{o}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{7}{5\sqrt{3}}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{5\sqrt{3}}\right)}, \ 90^{o}\)
সমাধানঃ

\(PQR\) ত্রিভুজে, \(PQ\) ও \(PR\) বাহু দুইটি যথাক্রমে
\(\overline{A}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\) দ্বারা নির্দেশিত।
অর্থাৎ \(\overrightarrow{PQ}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{PR}=4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{QP}=-3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overrightarrow{RP}=-4\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{PQ}+\overrightarrow{QR}=\overrightarrow{PR}\) ➜ \(\triangle{PQR}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{PQ}+\overrightarrow{QR}=\overrightarrow{PR}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{QR}=\overrightarrow{PR}-\overrightarrow{PQ}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{QR}=4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}-3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{PR}=4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{PQ}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{QR}=\hat{i}-7\hat{j}+5\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{RQ}=-\hat{i}+7\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(\angle{QPR}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{PR}.\overrightarrow{PQ}}{|\overrightarrow{PR}| |\overrightarrow{PQ}|}\right)}\) ➜ \(\overrightarrow{OA}\) এবং \(\overrightarrow{OB}\) দুইটি ভেক্টর হলে,
\(\therefore \angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{OA}.\overrightarrow{OB}}{|\overrightarrow{OA}| |\overrightarrow{OB}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{(4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}).(3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k})}{|4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}| |3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}|}\right\}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{PR}=4\hat{i}-\hat{j}+3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{PQ}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{4\times 3+(-1)\times 6+3\times -2}{\sqrt{4^2+(-1)^2+3^2} \sqrt{3^2+6^2+(-2)^2}}\right\}}\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
আবার, \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{12-6-6}{\sqrt{16+1+9} \sqrt{9+36+4}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{0}{\sqrt{26} \sqrt{49}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{0}\)
\(=90^{o}\)
\(\therefore \angle{QPR}=90^{o}\)
\(\angle{PQR}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{QP}.\overrightarrow{QR}}{|\overrightarrow{QP}| |\overrightarrow{QR}|}\right)}\) ➜ \(\overrightarrow{OA}\) এবং \(\overrightarrow{OB}\) দুইটি ভেক্টর হলে,
\(\therefore \angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{OA}.\overrightarrow{OB}}{|\overrightarrow{OA}| |\overrightarrow{OB}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{(-3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}).(\hat{i}-7\hat{j}+5\hat{k})}{|-3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}| |\hat{i}-7\hat{j}+5\hat{k}|}\right\}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{QP}=-3\hat{i}-6\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{QR}=\hat{i}-7\hat{j}+5\hat{k}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{-3\times 1+(-6)\times -7+2\times 5}{\sqrt{(-3)^2+(-6)^2+2^2} \sqrt{1^2+(-7)^2+5^2}}\right\}}\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
আবার, \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{-3+42+10}{\sqrt{9+36+4} \sqrt{1+49+25}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{49}{\sqrt{49} \sqrt{75}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{49}{7 \sqrt{25\times 3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{7}{5\sqrt{3}}\right)}\)
\(\therefore \angle{PQR}=\cos^{-1}{\left(\frac{7}{5\sqrt{3}}\right)}\)
এবং \(\angle{PRQ}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{RP}.\overrightarrow{RQ}}{|\overrightarrow{RP}| |\overrightarrow{RQ}|}\right)}\) ➜ \(\overrightarrow{OA}\) এবং \(\overrightarrow{OB}\) দুইটি ভেক্টর হলে,
\(\therefore \angle{AOB}=\cos^{-1}{\left(\frac{\overrightarrow{OA}.\overrightarrow{OB}}{|\overrightarrow{OA}| |\overrightarrow{OB}|}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{(-4\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}).(-\hat{i}+7\hat{j}-5\hat{k})}{|-4\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}| |-\hat{i}+7\hat{j}-5\hat{k}|}\right\}}\) ➜ \(\because \overrightarrow{RP}=-4\hat{i}+\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{RQ}=-\hat{i}+7\hat{j}-5\hat{k}\)
\(=\cos^{-1}{\left\{\frac{-4\times -1+1\times 7+(-3)\times -5}{\sqrt{(-4)^2+1^2+(-3)^2} \sqrt{(-1)^2+7^2+(-5)^2}}\right\}}\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
আবার, \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{4+7+15}{\sqrt{16+1+9} \sqrt{1+49+25}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{26}{\sqrt{26}\sqrt{75}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}\sqrt{26}}{\sqrt{26}\sqrt{75}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{\sqrt{25\times 3}}\right)}\)
\(=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{5\sqrt{3}}\right)}\)
\(\therefore \angle{PRQ}=\cos^{-1}{\left(\frac{\sqrt{26}}{5\sqrt{3}}\right)}\)
\(Q.3.(iii)\) \(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\) হলে, ভেক্টর দুইটির লব্ধির সমান্তরালে একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k})}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি, \(\overline{A}+\overline{B}=2\hat{i}+4\hat{j}-5\hat{k}+\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}+\overline{B}|=|3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+6^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+36+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overline{A}+\overline{B}|=7\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{109}}}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=7\)
\(=\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+4\hat{j}-5\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের লব্ধি, \(\overline{A}+\overline{B}=2\hat{i}+4\hat{j}-5\hat{k}+\hat{i}+2\hat{j}+3\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}+\overline{B}|=|3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{3^2+6^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{9+36+4}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overline{A}+\overline{B}|=7\)
\(\overline{A}+\overline{B}\) ভেক্টরের সমান্তরালে একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}+\overline{B}}{|\overline{A}+\overline{B}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}}{\sqrt{109}}}\) ➜ \(\because \overline{A}+\overline{B}=3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}+\overline{B}|=7\)
\(=\pm{\frac{1}{7}(3\hat{i}+6\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.3.(iv)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\) অবস্থান ভেক্টর তিনটি একটি সমকোণী সমদ্বিবাহু ত্রিভুজ গঠন করে।
সমাধানঃ

\(A, \ B, \ C\) বিন্দু তিনটির অবস্থান ভেক্টর যথাক্রমে, \(\overline{a}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{OA}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k},\) \( \overrightarrow{OB}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\) এবং \( \overrightarrow{OC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\) ➜ \(\triangle{OAB}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=\overrightarrow{OB}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}-4\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OB}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|-2\hat{i}-\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+(-1)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+1+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=3\)
\(\overrightarrow{OB}+\overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}\) ➜ \(\triangle{OBC}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OB}+\overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=\overrightarrow{OC}-\overrightarrow{OB}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}-2\hat{i}-4\hat{j}+\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OB}=2\hat{i}+4\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{BC}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{BC}|=|\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{BC}|=3\)
এবং \(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}\) ➜ \(\triangle{OAC}\)-এ ভেক্টর সংযোগের ত্রিভুজ সূত্র ব্যবহার করে,
\(\overrightarrow{OA}+\overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=\overrightarrow{OC}-\overrightarrow{OA}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}-4\hat{i}-5\hat{j}-\hat{k}\) ➜ \(\because \overrightarrow{OC}=3\hat{i}+6\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{OA}=4\hat{i}+5\hat{j}+\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AC}=-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AC}|=|-\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-1)^2+1^2+(-4)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+1+16}\)
\(=\sqrt{18}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AC}|=\sqrt{18}\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=|\overrightarrow{BC}|\ne{|\overrightarrow{AC}|}\)
\(\therefore \) ত্রিভুজটি সমদ্বিবাহু ।
আবার,
\(|\overrightarrow{AB}|^2+|\overrightarrow{BC}|^2=3^2+3^2\)
\(=9+9\)
\(=18\)
\(=(\sqrt{18})^2\)
\(=|\overrightarrow{AC}|^2\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|^2+|\overrightarrow{BC}|^2=|\overrightarrow{AC}|^2\)
\(\therefore \) ত্রিভুজটি সমকোণী সমদ্বিবাহু ।
( দেখানো হলো )
\(Q.3.(v)\) \(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\) হলে, \(\overline{A}\) ভেক্টরের উপর \(\overline{B}\) ভেক্টরের লম্ব অভিক্ষেপ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{8}{3}\)
উত্তরঃ \(\frac{8}{3}\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore A=3\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
\(=1\times{2}+2\times{-3}+2\times{6}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-6+12\)
\(=14-6\)
\(=8\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=8\)
\(\overline{A}\) এর উপর \(\overline{B}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A}\)
\(=\frac{8}{3}\) ➜ \(\because \overline{A}.\overline{B}=8\)
এবং \(A=|\overline{A}|=3\)
\(\overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
এখন, \(A=|\overline{A}|=|\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}|\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+2^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore A=3\)
আবার, \(\overline{A}.\overline{B}=(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{A}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
\(=1\times{2}+2\times{-3}+2\times{6}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=2-6+12\)
\(=14-6\)
\(=8\)
\(\therefore \overline{A}.\overline{B}=8\)
\(\overline{A}\) এর উপর \(\overline{B}\) এর অভিক্ষেপ \(=\frac{\overline{A}.\overline{B}}{A}\)
\(=\frac{8}{3}\) ➜ \(\because \overline{A}.\overline{B}=8\)
এবং \(A=|\overline{A}|=3\)
\(Q.3.(vi)\) \(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\) ভেক্টরের দিক বরাবর \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\) ভেক্টরের অংশক নির্ণয় কর। আবার, \(b\) বরাবর \(a\) এর অংশক নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{17}{121}(7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}); \ -\frac{17}{9}(\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\)
উত্তরঃ \(-\frac{17}{121}(7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}); \ -\frac{17}{9}(\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|\)
\(=|7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{7^2+(-6)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{49+36+36}\)
\(=\sqrt{121}\)
\(=11\)
\(\therefore a=11\)
\(\overline{a}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{a}\)
\(=\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\) ➜ \(\because \overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(a=11\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\)
এখন, \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\)
\(=\{\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}.(\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\frac{7\times{1}+(-6)\times{2}+6\times{-2}}{11}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{7-12-12}{11}\hat{a}\)
\(=\frac{7-24}{11}\hat{a}\)
\(=\frac{-17}{11}\hat{a}\)
\(=-\frac{17}{11}\hat{a}\)
\(=-\frac{17}{11}\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\)
\(=-\frac{17}{121}(7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k})\)
\(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(b=|\overline{b}|\)
\(=|\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore b=3\)
\(\overline{b}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{b}=\frac{\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(b=3\)
\(\therefore \hat{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এখন, \(\overline{b}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{a}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{b}.\overline{a})\hat{b}\)
\(=\{\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}.(7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k})\}\hat{b}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এবং \(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(=\frac{1\times{7}+2\times{(-6)}+(-2)\times{6}}{3}\hat{b}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{7-12-12}{3}\hat{b}\)
\(=\frac{7-24}{3}\hat{b}\)
\(=\frac{-17}{3}\hat{b}\)
\(=-\frac{17}{3}\hat{b}\)
\(=-\frac{17}{3}\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=-\frac{17}{9}(\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\)
\(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\overline{a}|\)
\(=|7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{7^2+(-6)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{49+36+36}\)
\(=\sqrt{121}\)
\(=11\)
\(\therefore a=11\)
\(\overline{a}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{a}=\frac{\overline{a}}{a}\)
\(=\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\) ➜ \(\because \overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(a=11\)
\(\therefore \hat{a}=\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\)
এখন, \(\overline{a}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{b}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{a}.\overline{b})\hat{a}\)
\(=\{\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}.(\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\}\hat{a}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\)
এবং \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\frac{7\times{1}+(-6)\times{2}+6\times{-2}}{11}\hat{a}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{7-12-12}{11}\hat{a}\)
\(=\frac{7-24}{11}\hat{a}\)
\(=\frac{-17}{11}\hat{a}\)
\(=-\frac{17}{11}\hat{a}\)
\(=-\frac{17}{11}\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\) ➜ \(\because \hat{a}=\frac{7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}}{11}\)
\(=-\frac{17}{121}(7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k})\)
দ্বিতীয় অংশ
দেওয়া আছে,\(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(b=|\overline{b}|\)
\(=|\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}|\)
\(=\sqrt{1^2+2^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore b=3\)
\(\overline{b}\) ভেক্টরের দিক বরাবর একক ভেক্টর \(\hat{b}=\frac{\overline{b}}{b}\)
\(=\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
এবং \(b=3\)
\(\therefore \hat{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এখন, \(\overline{b}\) ভেক্টর বরাবর \(\overline{a}\) ভেক্টরের অংশক \(=(\hat{b}.\overline{a})\hat{b}\)
\(=\{\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}.(7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k})\}\hat{b}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
এবং \(\overline{a}=7\hat{i}-6\hat{j}+6\hat{k}\)
\(=\frac{1\times{7}+2\times{(-6)}+(-2)\times{6}}{3}\hat{b}\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=\frac{7-12-12}{3}\hat{b}\)
\(=\frac{7-24}{3}\hat{b}\)
\(=\frac{-17}{3}\hat{b}\)
\(=-\frac{17}{3}\hat{b}\)
\(=-\frac{17}{3}\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\) ➜ \(\because \hat{b}=\frac{\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=-\frac{17}{9}(\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\)
\(Q.3.(vii)\) \(F=7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\) নিউটন বলের ক্রিয়ার ফলে একটি বস্তু \((2,4,-1)\) বিন্দু থেকে \((4,6,-3)\) বিন্দুতে সরে যায়। কৃত কাজের পরিমাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(2\) জুল।
উত্তরঃ \(2\) জুল।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(F=7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\) নিউটন বলের ক্রিয়ার ফলে একটি বস্তু \((2,4,-1)\) বিন্দু থেকে \((4,6,-3)\) বিন্দুতে সরে যায়।
ধরি,
\(A(2,4,-1), \ B(4,6,-3))\)
\(\overline{b}=\overrightarrow{AB}=(4-2)\hat{i}+(6-4)\hat{j}+(-3+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
কাজ, \(W=F.\overline{b}\)
\(=(7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because F=7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=7\times 2+(-4)\times 2+2\times (-2)\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=14-8-4\)
\(=14-12\)
\(=2\)
\(\therefore\) কাজ \(=2\) জুল।
\(F=7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\) নিউটন বলের ক্রিয়ার ফলে একটি বস্তু \((2,4,-1)\) বিন্দু থেকে \((4,6,-3)\) বিন্দুতে সরে যায়।
ধরি,
\(A(2,4,-1), \ B(4,6,-3))\)
\(\overline{b}=\overrightarrow{AB}=(4-2)\hat{i}+(6-4)\hat{j}+(-3+1)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(=2\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(\therefore \overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
কাজ, \(W=F.\overline{b}\)
\(=(7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}).(2\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k})\) ➜ \(\because F=7\hat{i}-4\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\overline{b}=2\hat{i}+2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=7\times 2+(-4)\times 2+2\times (-2)\) ➜ \(A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\((A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}).(B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k})=A_{1}B_{1}+A_{2}B_{2}+A_{3}B_{3}\)
\(=14-8-4\)
\(=14-12\)
\(=2\)
\(\therefore\) কাজ \(=2\) জুল।
\(Q.3.(viii)\) \(A(5,2,-3),\) \(B(-3,-2,1)\)\(C(3,-2,11)\) এবং \(D(-1,-4,13)\) হলে, ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \(\overrightarrow{AB}\) ও \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(A(5,2,-3),\) \(B(-3,-2,1)\)\(C(3,-2,11)\) এবং \(D(-1,-4,13)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(-3-5)\hat{i}+(-2-2)\hat{j}+(1+3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=(-1-3)\hat{i}+(-4+2)\hat{j}+(13-11)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{CD}=-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{CD}=(-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k})\times(-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\-8&-4&4\\-4&-2&2\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-4\times{2}-4\times{-2}\}\hat{i}-\{-8\times{2}-4\times{-4}\}\hat{j}+\{-8\times{-2}-(-4)\times{-4}\}\hat{k}\)
\(=\{-8+8\}\hat{i}-\{-16+16\}\hat{j}+\{16-16\}\hat{k}\)
\(=0\hat{i}-0\hat{j}+0\hat{k}\)
\(=0-0+0\)
\(=0\)
\(\because \overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{CD}=0\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
( দেখানো হলো )
\(A(5,2,-3),\) \(B(-3,-2,1)\)\(C(3,-2,11)\) এবং \(D(-1,-4,13)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(-3-5)\hat{i}+(-2-2)\hat{j}+(1+3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=(-1-3)\hat{i}+(-4+2)\hat{j}+(13-11)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{CD}=-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=2(-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\overrightarrow{CD}\) ➜ \(\because \overrightarrow{CD}=-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\because \overrightarrow{AB}=2\overrightarrow{CD}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
( দেখানো হলো )
\(A(5,2,-3),\) \(B(-3,-2,1)\)\(C(3,-2,11)\) এবং \(D(-1,-4,13)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(-3-5)\hat{i}+(-2-2)\hat{j}+(1+3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=(-1-3)\hat{i}+(-4+2)\hat{j}+(13-11)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{CD}=-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
আবার, \(\overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{CD}=(-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k})\times(-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c} \ \ \hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\-8&-4&4\\-4&-2&2\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{-4\times{2}-4\times{-2}\}\hat{i}-\{-8\times{2}-4\times{-4}\}\hat{j}+\{-8\times{-2}-(-4)\times{-4}\}\hat{k}\)
\(=\{-8+8\}\hat{i}-\{-16+16\}\hat{j}+\{16-16\}\hat{k}\)
\(=0\hat{i}-0\hat{j}+0\hat{k}\)
\(=0-0+0\)
\(=0\)
\(\because \overrightarrow{AB}\times\overrightarrow{CD}=0\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
( দেখানো হলো )
বিকল্প পদ্ধতিঃ
দেওয়া আছে, \(A(5,2,-3),\) \(B(-3,-2,1)\)\(C(3,-2,11)\) এবং \(D(-1,-4,13)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(-3-5)\hat{i}+(-2-2)\hat{j}+(1+3)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k}\)
এবং \(\overrightarrow{CD}=(-1-3)\hat{i}+(-4+2)\hat{j}+(13-11)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{CD}=-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=-8\hat{i}-4\hat{j}+4\hat{k}\)
\(\Rightarrow \overrightarrow{AB}=2(-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\overrightarrow{CD}\) ➜ \(\because \overrightarrow{CD}=-4\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
\(\because \overrightarrow{AB}=2\overrightarrow{CD}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}\) এবং \(\overrightarrow{CD}\) সমান্তরাল।
( দেখানো হলো )
\(Q.3.(ix)\) \(a\) এর মাণ কত হলে, \(\overline{P}=2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k}\) পরস্পরের সমান্তরাল হবে।
উত্তরঃ \(a=-1\)
উত্তরঃ \(a=-1\)
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{P}=2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k}\) পরস্পরের সমান্তরাল
\(\therefore \overline{P}=n\overline{Q}\) যেখানে, \(n\) যে কোনো ধ্রুবক। ➜ \(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর সমান্তরাল হওয়ার শর্ত
\(\overline{A}=m\overline{B}\) যেখানে, \(m\) যে কোনো ধ্রুবক।
\(\Rightarrow 2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}=n(6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{P}=2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}=6n\hat{i}-3n\hat{j}-9n\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2=6n, \ a=-3n, \ -3=-9n\) ➜ উভয় পার্শ হতে \(\hat{i}, \ \hat{j}\) এবং \(\hat{k}\) এর সহগ সমীকৃত করে।
\(\Rightarrow 6n=2, \ a=-3n, \ -9n=-3\)
\(\Rightarrow n=\frac{2}{6}, \ a=-3n, \ n=\frac{-3}{-9}\)
\(\Rightarrow n=\frac{1}{3}, \ a=-3n, \ n=\frac{1}{3}\)
\(\Rightarrow a=-3\times \frac{1}{3}\)
\(\therefore a=-1\)
\(\overline{P}=2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{Q}=6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k}\) পরস্পরের সমান্তরাল
\(\therefore \overline{P}=n\overline{Q}\) যেখানে, \(n\) যে কোনো ধ্রুবক। ➜ \(\overline{A}\) এবং \(\overline{B}\) ভেক্টরদ্বয়ের পরস্পর সমান্তরাল হওয়ার শর্ত
\(\overline{A}=m\overline{B}\) যেখানে, \(m\) যে কোনো ধ্রুবক।
\(\Rightarrow 2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}=n(6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k})\) ➜ \(\because \overline{P}=2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{Q}=6\hat{i}-3\hat{j}-9\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2\hat{i}+a\hat{j}-3\hat{k}=6n\hat{i}-3n\hat{j}-9n\hat{k}\)
\(\Rightarrow 2=6n, \ a=-3n, \ -3=-9n\) ➜ উভয় পার্শ হতে \(\hat{i}, \ \hat{j}\) এবং \(\hat{k}\) এর সহগ সমীকৃত করে।
\(\Rightarrow 6n=2, \ a=-3n, \ -9n=-3\)
\(\Rightarrow n=\frac{2}{6}, \ a=-3n, \ n=\frac{-3}{-9}\)
\(\Rightarrow n=\frac{1}{3}, \ a=-3n, \ n=\frac{1}{3}\)
\(\Rightarrow a=-3\times \frac{1}{3}\)
\(\therefore a=-1\)
\(Q.3.(x)\) দেখাও যে, \(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\) ভেক্টরত্রয় একই সমতলে অবস্থিত।
সমাধানঃ
দেওয়া আছে,
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=(3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).\{(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\times(2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k})\}\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
\(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}3&-2& \ \ 1\\1&-3& \ \ 5\\2& \ \ 1&-4\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\}=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\c_{1}&c_{2}&c_{3} \end{array}\right|\)
\(=3\{-3\times{-4}-5\times{1}\}+2\{1\times{-4}-5\times{2}\}+1\{1\times{1}-(-3)\times{2}\}\)
\(=3\{12-5\}+2\{-4-10\}+1\{1+6\}\)
\(=3\{7\}+2\{-14\}+1\{7\}\)
\(=21-28+7\)
\(=28-28\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=0\)
\(\therefore\) ভেক্টরত্রয় একই সমতলে অবস্থিত।
( দেখানো হলো )
\(\overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
এখন, \(\overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=(3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}).\{(\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k})\times(2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k})\}\) ➜ \(\because \overline{a}=3\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
\(\overline{b}=\hat{i}-3\hat{j}+5\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=2\hat{i}+\hat{j}-4\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}3&-2& \ \ 1\\1&-3& \ \ 5\\2& \ \ 1&-4\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\}=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\c_{1}&c_{2}&c_{3} \end{array}\right|\)
\(=3\{-3\times{-4}-5\times{1}\}+2\{1\times{-4}-5\times{2}\}+1\{1\times{1}-(-3)\times{2}\}\)
\(=3\{12-5\}+2\{-4-10\}+1\{1+6\}\)
\(=3\{7\}+2\{-14\}+1\{7\}\)
\(=21-28+7\)
\(=28-28\)
\(=0\)
\(\therefore \overline{a}.(\overline{b}\times\overline{c})=0\)
\(\therefore\) ভেক্টরত্রয় একই সমতলে অবস্থিত।
( দেখানো হলো )
\(Q.3.(xi)\) \(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\) ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হলে, \(\lambda\) এর মাণ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\frac{3}{5}\)
উত্তরঃ \(\frac{3}{5}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\)
শর্তমতে, \(\overline{a}.\overline{b}\times{\overline{c}}=0\) ➜ \(\overline{A} , \ \overline{B}, \ \overline{C}\)
ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হওয়ার শর্ত,
\(\overline{A}.\overline{B}\times{\overline{C}}=0\)
\(=(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})\times{(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\)
\(\Rightarrow \left|\begin{array}{c}2&-1& \ \ 1\\ 1& \ \ 2&-3\\ 4&-1& \ \ \lambda \end{array}\right|=0\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\}=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\c_{1}&c_{2}&c_{3} \end{array}\right|\)
\(\Rightarrow 2\{2\times{\lambda}-(-3)\times{-1}\}-(-1)\{1\times{\lambda}-(-3)\times{4}\}+1\{1\times{-1}-2\times{4}\}=0\)
\(\Rightarrow 2\{2\lambda-3\}+\{\lambda+12\}+\{-1-8\}=0\)
\(\Rightarrow 4\lambda-6+\lambda+12-9=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda+12-15=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda-3=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda=3\)
\(\therefore \lambda=\frac{3}{5}\)
\(\overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k},\) \(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\) এবং \(\overline{c}=4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\)
শর্তমতে, \(\overline{a}.\overline{b}\times{\overline{c}}=0\) ➜ \(\overline{A} , \ \overline{B}, \ \overline{C}\)
ভেক্টর তিনটি সমতলীয় হওয়ার শর্ত,
\(\overline{A}.\overline{B}\times{\overline{C}}=0\)
\(=(2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}).(\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k})\times{(4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{a}=2\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
\(\overline{b}=\hat{i}+2\hat{j}-3\hat{k}\)
এবং \(\overline{c}=4\hat{i}-\hat{j}+\lambda \hat{k}\)
\(\Rightarrow \left|\begin{array}{c}2&-1& \ \ 1\\ 1& \ \ 2&-3\\ 4&-1& \ \ \lambda \end{array}\right|=0\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
\(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\)
এবং \(c_{1}\hat{i}+c_{2}\hat{j}+c_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}).\{(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})\}=\left|\begin{array}{c}a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3}\\c_{1}&c_{2}&c_{3} \end{array}\right|\)
\(\Rightarrow 2\{2\times{\lambda}-(-3)\times{-1}\}-(-1)\{1\times{\lambda}-(-3)\times{4}\}+1\{1\times{-1}-2\times{4}\}=0\)
\(\Rightarrow 2\{2\lambda-3\}+\{\lambda+12\}+\{-1-8\}=0\)
\(\Rightarrow 4\lambda-6+\lambda+12-9=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda+12-15=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda-3=0\)
\(\Rightarrow 5\lambda=3\)
\(\therefore \lambda=\frac{3}{5}\)
\(Q.3.(xii)\) \(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\) ভেক্টর দুইটির উপর লম্ব একক ভেক্টর নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{\sqrt{35}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{A}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 2& \ \ 1&1\\ 1&-2&2 \end{array}\right|\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{A}\times{\overline{B}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{2}-1\times{-2}\}\hat{i}-\{2\times{2}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{2+2\}\hat{i}-\{4-1\}\hat{j}+\{-4-1\}\hat{k}\)
\(=4\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=4\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|4\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{4^2+(-3)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+9+25}\)
\(=\sqrt{50}\)
\(=\sqrt{25\times 2}\)
\(=5\sqrt{2}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=5\sqrt{2}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}}{5\sqrt{2}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=5\sqrt{2}\)
\(=\pm{\frac{1}{5\sqrt{2}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(\overline{A}=2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) এবং \(\overline{B}=\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k}\)
ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর, \(\overline{A}\times{\overline{B}}=(2\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\times{(\hat{i}-2\hat{j}+2\hat{k})}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 2& \ \ 1&1\\ 1&-2&2 \end{array}\right|\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{A}\times{\overline{B}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{1\times{2}-1\times{-2}\}\hat{i}-\{2\times{2}-1\times{1}\}\hat{j}+\{2\times{-2}-1\times{1}\}\hat{k}\)
\(=\{2+2\}\hat{i}-\{4-1\}\hat{j}+\{-4-1\}\hat{k}\)
\(=4\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\)
\(\therefore \overline{A}\times{\overline{B}}=4\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=|4\hat{i}-3\hat{j}-5\hat{k}|\)
\(=\sqrt{4^2+(-3)^2+(-5)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{16+9+25}\)
\(=\sqrt{50}\)
\(=\sqrt{25\times 2}\)
\(=5\sqrt{2}\)
\(\therefore |\overline{A}\times{\overline{B}}|=5\sqrt{2}\)
\(\overline{A}\times{\overline{B}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{A}\times{\overline{B}}}{|\overline{A}\times{\overline{B}}|}}\)
\(=\pm{\frac{3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}}{5\sqrt{2}}}\) ➜ \(\because \overline{A}\times{\overline{B}}=3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k}\)
এবং \(|\overline{A}\times{\overline{B}}|=5\sqrt{2}\)
\(=\pm{\frac{1}{5\sqrt{2}}(3\hat{i}-\hat{j}-5\hat{k})}\)
\(Q.3.(xiii)\) এমন একটি একক ভেক্টর নির্ণয় কর যা \(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টর দুইটি দ্বারা সৃষ্ট সমতলের উপর লম্ব।
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
উত্তরঃ \(\pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর,
\(=\overline{a}\times{\overline{b}}\)
\(=(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\times{(2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 1& \ \ 2&2\\ 2&-2&1 \end{array}\right|\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{A}\times{\overline{B}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{1}-2\times{-2}\}\hat{i}-\{1\times{1}-2\times{2}\}\hat{j}+\{1\times{-2}-2\times{2}\}\hat{k}\)
\(=\{2+4\}\hat{i}-\{1-4\}\hat{j}+\{-2-4\}\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=|6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+3^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+9+36}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{b}}|=9\)
\(\overline{a}\times{\overline{b}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}}\)
\(=\pm{\frac{6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{9}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=9\)
\(=\pm{\frac{1}{9}\{3(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\}}\)
\(=\pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(\overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\) এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\) ভেক্টরদ্বয়ের উপর লম্ব ভেক্টর,
\(=\overline{a}\times{\overline{b}}\)
\(=(\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k})\times{(2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k})}\) ➜ \(\because \overline{a}=\hat{i}+2\hat{j}+2\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=2\hat{i}-2\hat{j}+\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}&\hat{k}\\ 1& \ \ 2&2\\ 2&-2&1 \end{array}\right|\) ➜ \(\overline{A}=A_{1}\hat{i}+A_{2}\hat{j}+A_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{B}=B_{1}\hat{i}+B_{2}\hat{j}+B_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{A}\times{\overline{B}}=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ A_{1}&A_{2}&A_{3}\\ B_{1}&B_{2}&B_{3} \end{array}\right|\)
\(=\{2\times{1}-2\times{-2}\}\hat{i}-\{1\times{1}-2\times{2}\}\hat{j}+\{1\times{-2}-2\times{2}\}\hat{k}\)
\(=\{2+4\}\hat{i}-\{1-4\}\hat{j}+\{-2-4\}\hat{k}\)
\(=6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
\(\therefore \overline{a}\times{\overline{b}}=6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এখন, \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=|6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{6^2+3^2+(-6)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{36+9+36}\)
\(=\sqrt{81}\)
\(=9\)
\(\therefore |\overline{a}\times{\overline{b}}|=9\)
\(\overline{a}\times{\overline{b}}\) ভেক্টরের উপর লম্ব একক ভেক্টর \(=\pm{\frac{\overline{a}\times{\overline{b}}}{|\overline{a}\times{\overline{b}}|}}\)
\(=\pm{\frac{6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}}{9}}\) ➜ \(\because \overline{a}\times{\overline{b}}=6\hat{i}+3\hat{j}-6\hat{k}\)
এবং \(|\overline{a}\times{\overline{b}}|=9\)
\(=\pm{\frac{1}{9}\{3(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})\}}\)
\(=\pm{\frac{1}{3}(2\hat{i}+\hat{j}-2\hat{k})}\)
\(Q.3.(xiv)\) প্রমাণ কর যে, \(|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\underline{A}=a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}\) এবং \(\underline{B}=a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}\)
এখন, \(\underline{A}\times\underline{B}=(a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k})\times(a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{A}=a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}\)
এবং \(\underline{B}=a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&b_{1}&c_{1}\\a_{2}&b_{2}&c_{2}\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(\therefore \underline{A}\times\underline{B}=(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})\hat{i}-(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\underline{A}\times\underline{B}|=|(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})\hat{i}-(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}|\)
\(\Rightarrow |\underline{A}\times\underline{B}|=\sqrt{(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})^2+(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})^2+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\therefore |\underline{A}\times\underline{B}|^2=(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})^2+(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})^2+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})^2\)
আবার, \(\underline{A}.\underline{B}=(a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}).(a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{A}=a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}\)
এবং \(\underline{B}=a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}\)
\(=a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2}\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(\therefore \underline{A}.\underline{B}=a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2}\)
\(\therefore |\underline{A}.\underline{B}|^2=(a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2})^2\)
এখন, \(|\underline{A}|=|a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{A}=a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}\)
\(=\sqrt{a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\therefore |\underline{A}|=\sqrt{a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2}\)
\(\therefore |\underline{A}|^2=a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2\)
আবার, \(|\underline{B}|=|a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{B}=a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}\)
\(=\sqrt{a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\therefore |\underline{B}|=\sqrt{a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2}\)
\(\therefore |\underline{B}|^2=a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2\)
\(L.S=|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2\)
\(=(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})^2+(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})^2+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})^2+(a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2})^2\) ➜ \(\because |\underline{A}\times\underline{B}|^2=(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})^2+(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})^2+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})^2\)
এবং \(|\underline{A}.\underline{B}|^2=(a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2})^2\)
\(=(a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2)(a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2)\) ➜ \(\because (y_{1}z_{2}-y_{2}z_{1})^2+(x_{1}z_{2}-x_{2}z_{1})^2+(x_{1}y_{2}-x_{2}y_{1})^2+(x_{1}x_{2}+y_{1}y_{2}+z_{1}z_{2})^2\)
\(=(x_{1}^2+y_{1}^2+z_{1}^2)(x_{2}^2+y_{2}^2+z_{2}^2)\)
\(=|\underline{A}|^2|\underline{B}|^2\) ➜ \(\because |\underline{A}|^2=a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2\)
\(|\underline{B}|^2=a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2\)
\(=R.S\)
\(\therefore |\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\)
( প্রমাণিত )
\(\underline{A}=a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}\) এবং \(\underline{B}=a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}\)
এখন, \(\underline{A}\times\underline{B}=(a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k})\times(a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{A}=a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}\)
এবং \(\underline{B}=a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}\)
\(=\left|\begin{array}{c}\hat{i}&\hat{j}&\hat{k}\\a_{1}&b_{1}&c_{1}\\a_{2}&b_{2}&c_{2}\end{array}\right|\) ➜ \(a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\((a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k})\times(b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k})=\left|\begin{array}{c}\hat{i}& \ \ \hat{j}& \ \ \hat{k}\\ a_{1}&a_{2}&a_{3}\\ b_{1}&b_{2}&b_{3} \end{array}\right|\)
\(\therefore \underline{A}\times\underline{B}=(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})\hat{i}-(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\underline{A}\times\underline{B}|=|(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})\hat{i}-(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})\hat{j}+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})\hat{k}|\)
\(\Rightarrow |\underline{A}\times\underline{B}|=\sqrt{(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})^2+(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})^2+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\therefore |\underline{A}\times\underline{B}|^2=(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})^2+(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})^2+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})^2\)
আবার, \(\underline{A}.\underline{B}=(a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}).(a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k})\) ➜ \(\because \underline{A}=a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}\)
এবং \(\underline{B}=a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}\)
\(=a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2}\) ➜ \(\overline{a}=a_{1}\hat{i}+a_{2}\hat{j}+a_{3}\hat{k}\)
এবং \(\overline{b}=b_{1}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+b_{3}\hat{k}\) হলে,
\(\overline{a}.\overline{b}=a_{1}b_{1}+a_{2}b_{2}+a_{3}b_{3}\)
\(\therefore \underline{A}.\underline{B}=a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2}\)
\(\therefore |\underline{A}.\underline{B}|^2=(a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2})^2\)
এখন, \(|\underline{A}|=|a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{A}=a_{1}\hat{i}+b_{1}\hat{j}+c_{1}\hat{k}\)
\(=\sqrt{a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\therefore |\underline{A}|=\sqrt{a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2}\)
\(\therefore |\underline{A}|^2=a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2\)
আবার, \(|\underline{B}|=|a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{B}=a_{2}\hat{i}+b_{2}\hat{j}+c_{2}\hat{k}\)
\(=\sqrt{a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(\therefore |\underline{B}|=\sqrt{a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2}\)
\(\therefore |\underline{B}|^2=a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2\)
\(L.S=|\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2\)
\(=(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})^2+(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})^2+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})^2+(a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2})^2\) ➜ \(\because |\underline{A}\times\underline{B}|^2=(b_{1}c_{2}-b_{2}c_{1})^2+(a_{1}c_{2}-a_{2}c_{1})^2+(a_{1}b_{2}-a_{2}b_{1})^2\)
এবং \(|\underline{A}.\underline{B}|^2=(a_{1}a_{2}+b_{1}b_{2}+c_{1}c_{2})^2\)
\(=(a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2)(a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2)\) ➜ \(\because (y_{1}z_{2}-y_{2}z_{1})^2+(x_{1}z_{2}-x_{2}z_{1})^2+(x_{1}y_{2}-x_{2}y_{1})^2+(x_{1}x_{2}+y_{1}y_{2}+z_{1}z_{2})^2\)
\(=(x_{1}^2+y_{1}^2+z_{1}^2)(x_{2}^2+y_{2}^2+z_{2}^2)\)
\(=|\underline{A}|^2|\underline{B}|^2\) ➜ \(\because |\underline{A}|^2=a_{1}^2+b_{1}^2+c_{1}^2\)
\(|\underline{B}|^2=a_{2}^2+b_{2}^2+c_{2}^2\)
\(=R.S\)
\(\therefore |\overline{A}\times\overline{B}|^2+|\overline{A}.\overline{B}|^2=|\overline{A}|^2|\overline{B}|^2\)
( প্রমাণিত )
\(Q.3.(xv)\) \(\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k},\) ভেক্টরটি \(y\) অক্ষের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(\underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{2}{3}\hat{j}-\frac{2}{3}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি \(y\) অক্ষের সহিত \(\beta\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\beta}=-\frac{2}{3}\) ➜ \(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\therefore \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}\)
\(\underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
এখন, \(a=|\underline{a}|=|\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}|\) ➜ \(\because \underline{a}=\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}\)
\(=\sqrt{1^2+(-2)^2+(-2)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{1+4+4}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore a=3\)
\(\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\underline{a}}{a}\)
\(=\frac{\hat{i}-2\hat{j}-2\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{1}{3}\hat{i}-\frac{2}{3}\hat{j}-\frac{2}{3}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি \(y\) অক্ষের সহিত \(\beta\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\beta}=-\frac{2}{3}\) ➜ \(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\therefore \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}\)
\(Q.3.(xvi)\) \((1,-3,2)\) এবং \((3,-5,1)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখা স্থানাঙ্কের অক্ষত্রয়ের সাথে যে কোণ উৎপন্ন করে তা নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}\)
উত্তরঃ \(\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}, \ \cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(A(1,-3,2)\) এবং \(B(3,-5,1)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(3-1)\hat{i}+(-5+3)\hat{j}+(1-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|2\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-2)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=3\)
\(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AB}|}\)
\(=\frac{2\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{2}{3}\hat{i}-\frac{2}{3}\hat{j}-\frac{1}{3}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{2}{3}, \ \cos{\beta}=-\frac{2}{3}, \cos{\gamma}=-\frac{1}{3}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}\)
\(A(1,-3,2)\) এবং \(B(3,-5,1)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(3-1)\hat{i}+(-5+3)\hat{j}+(1-2)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=2\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|2\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}|\)
\(=\sqrt{2^2+(-2)^2+(-1)^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+4+1}\)
\(=\sqrt{9}\)
\(=3\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=3\)
\(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AB}|}\)
\(=\frac{2\hat{i}-2\hat{j}-\hat{k}}{3}\)
\(=\frac{2}{3}\hat{i}-\frac{2}{3}\hat{j}-\frac{1}{3}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=\frac{2}{3}, \ \cos{\beta}=-\frac{2}{3}, \cos{\gamma}=-\frac{1}{3}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\underline{a}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore \alpha=\cos^{-1}{\left(\frac{2}{3}\right)}; \ \beta=\cos^{-1}{\left(-\frac{2}{3}\right)}; \gamma=\cos^{-1}{\left(-\frac{1}{3}\right)}\)
\(Q.3.(xvii)\) \((3,2,-4)\) এবং \((1,-1,2)\) বিন্দুদ্বয়ের সংযোগ সরলরেখার দিক কোসাইন নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(-\frac{2}{7}, \ -\frac{3}{7}, \ \frac{6}{7}\) অথবা, \(\frac{2}{7}, \ \frac{3}{7}, \ -\frac{6}{7}\)
উত্তরঃ \(-\frac{2}{7}, \ -\frac{3}{7}, \ \frac{6}{7}\) অথবা, \(\frac{2}{7}, \ \frac{3}{7}, \ -\frac{6}{7}\)
সমাধানঃ
ধরি,
\(A(3,2,-4)\) এবং \(B(1,-1,2)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(1-3)\hat{i}+(-1-2)\hat{j}+(2+4)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|-2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+(-3)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=7\)
\(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AB}|}\)
\(=\frac{-2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(|\overrightarrow{AB}|=7\)
\(=-\frac{2}{7}\hat{i}-\frac{3}{7}\hat{j}+\frac{6}{7}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=-\frac{2}{7}, \ \cos{\beta}=-\frac{3}{7}, \cos{\gamma}=\frac{6}{7}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore AB\) সরলরেখার দিক কোসাইনগুলি \(-\frac{2}{7}, \ -\frac{3}{7}, \ \frac{6}{7}\) অথবা, \(\frac{2}{7}, \ \frac{3}{7}, \ -\frac{6}{7}\)
\(A(3,2,-4)\) এবং \(B(1,-1,2)\)
এখন, \(\overrightarrow{AB}=(1-3)\hat{i}+(-1-2)\hat{j}+(2+4)\hat{k}\) ➜ \(\because A(x_{1},y_{1},z_{1})\) এবং \(B(x_{2},y_{2},z_{2})\) হলে,
\(\overrightarrow{AB}=(x_{2}-x_{1})\hat{i}+(y_{2}-y_{1})\hat{j}+(z_{2}-z_{1})\hat{k}\)
\(\therefore \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
\(\Rightarrow |\overrightarrow{AB}|=|-2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}|\)
\(=\sqrt{(-2)^2+(-3)^2+6^2}\) ➜ \(\overline{r}=x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}\) হলে,
\(r=|x\hat{i}+y\hat{j}+z\hat{k}|=\sqrt{x^2+y^2+z^2}\)
\(=\sqrt{4+9+36}\)
\(=\sqrt{49}\)
\(=7\)
\(\therefore |\overrightarrow{AB}|=7\)
\(\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টর \(=\frac{\overrightarrow{AB}}{|\overrightarrow{AB}|}\)
\(=\frac{-2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}}{7}\) ➜ \(\because \overrightarrow{AB}=-2\hat{i}-3\hat{j}+6\hat{k}\)
এবং \(|\overrightarrow{AB}|=7\)
\(=-\frac{2}{7}\hat{i}-\frac{3}{7}\hat{j}+\frac{6}{7}\hat{k}\)
ধরি,
\(\underline{a}\) ভেক্টরটি অক্ষ রেখা গুলির সহিত \(\alpha, \ \beta, \gamma\) কোণ উৎপন্ন করে।
তাহলে, \(\cos{\alpha}=-\frac{2}{7}, \ \cos{\beta}=-\frac{3}{7}, \cos{\gamma}=\frac{6}{7}\) ➜ \(\cos{\alpha}=\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{i}\) এর সহগ।
\(\cos{\beta}=\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{j}\) এর সহগ।
\(\cos{\gamma}=\overrightarrow{AB}\) বরাবর একক ভেক্টরে \(\hat{k}\) এর সহগ।
\(\therefore AB\) সরলরেখার দিক কোসাইনগুলি \(-\frac{2}{7}, \ -\frac{3}{7}, \ \frac{6}{7}\) অথবা, \(\frac{2}{7}, \ \frac{3}{7}, \ -\frac{6}{7}\)
\(Q.3.(xviii)\) ভেক্টরের সাহায্যে দেখাও যে, \((4,-1,2), \ (0,-2,3)\) এবং \((1,-5,-1)\) বিন্দুত্রয় একটি গোলকের উপর অবস্থান করে যার কেন্দ্র \((2,-3,1);\) ঐ গোলকের ব্যাসার্ধ নির্ণয় কর।
উত্তরঃ \(3\) একক।
উত্তরঃ \(3\) একক।